Yazan: Katie Surma

Yeşil Gazete için çeviren: Canan Soylu

*

Planımız, bir tür halk mahkemesi olarak Brezilya‘nın Altamira şehrinde buluşup kuzey Amazon’da 1600 km boyunca seyahat etmekti. Yargıçlar, tıpkı Birleşmiş Milletler‘in araştırma heyeti gibi 10 gün boyunca ifade alacak ve bulgularını Belém eyaletindeki 10. Pan-Amazon Sosyal Forumu‘nda sunacaktı.

Tıpkı insanların varlıkları nedeniyle insan haklarına sahip olduğu gibi doğanın da -ormanların, nehirlerin, vahşi hayvanların ve ekosistemlerin- var olma ve yeniden canlanma konusunda doğal haklara sahip olduğunu savunan yargıçlar, yasal bir hareketi teşvik ederek Uluslararası Doğa Hakları Mahkemesi bayrağı altına girmişti. 

Avukatlar ve adalet savunucuları, temmuz ayında sıcak bir gecede, Altamira’nın 30 dakika dışında uzun kırmızı toprak bir yolda ahşap bir kır evinde toplandı ve cüretkar bir davayı dinledi: Amazon, “tehdit altındaki canlı varlık”.

Burada Amazon ile yakın ilişkileri olan, ormanın kendi adına konuşmalarına izin veren Yerli halklar ve geleneksel topluluklarla buluşulacaktı. Avukatlar ve adalet savunucuları, dünyanın gidişatını değiştirmeyi umarak kimsenin gerçekten sormadığı soruları soracak ve kimsenin gerçekten dinlemediği şekilde dinleyecekti. 

Amazon hakkında

Altamira’daki kır evine gelen Cormac Cullinan, akşam karanlığı Amazon’un üzerine çökerken bir heyecan hissetti. Göğüs cebine tıkıştırdığı pasaport ve seyahat belgeleri olmasa, Cullinan’in iki gündür aralıksız seyahat ettiğini söylemek zordu.

Xingu Nehri havzasından uzun mesafeler kat ederek gelen erkekler ve kadınlar, onunla ve mahkemenin diğer üyeleriyle görüşmek için çiftliklerinden ve balıkçı köylerinden gelmişti.  Siyah deri ayakkabı, pantolon ve bembeyaz bir Oxford gömlek giymiş yaşlı bir tarım ormancısı dikkat çekiciydi, çünkü evin arkasında bulunan verandadaki her şey kuru mevsimin paslı turuncu tozuyla hafifçe tozlanmıştı.

Gençliğinde apartheid karşıtı bir aktivist olan Cullinan, şimdilerde 2002’de yazdığı, doğanın haklarını savunan ve onu bu harekette öncü bir ışık haline getiren ufuk açıcı bir kitap olan “Wild Law”ın yazarı olarak biliniyor. Cullinan, Cape Town‘un en eski çevre hukuku firmasının kurucusu ve zamanının çoğunu Musa’nın hikayesine ithafen “bebekleri nehirden çıkarmak” olarak adlandırdığı işine adayarak, yerel toplulukların haklarını savunmak ve geleneksel çevre koruma yasaları doğrultusunda çevreye zarar veren projelerle mücadele etmek için harcıyor.

Ama asıl tutkusu -neden Brezilya’da olduğunu da açıklıyor- “her şeyden önce bebeklerin neden nehre atıldığını” durdurmak için “akıntıya karşı gitmek”. Cullinan’a göre, evrensel yasalar, Sanayi Devrimi sırasında popüler hale gelen kusurlu bir mantığa dayanıyor; belki de bunu en iyi şekilde karakterize eden, Francis Bacon‘un 16’ıncı yüzyılın sonlarında, doğanın sırrının ortaya çıkarılması için “işkence görmesi” veya “rafa konması” gerektiği fikridir. Ancak modern bilim bu fikri çürütüyor. Kuantum fiziği, evrenin birbirine bağlı birçok parçadan oluşan tekil bir bütün olduğunu gösteriyor. Cullinan genellikle insanlığı bir hayat ağacı üzerindeki bir yaprakla karşılaştırırken, hukuk sistemlerinin Bacon’unki gibi düşünmeye saplanmış durumda olduğunu ve bunun dünya için büyüyen bir ekolojik tehlikeye yol açtığını söylüyor.

‘Yaptıkları ilerleme değil, sosyal ve çevresel suç’

Ekvadorlu çevreci Natalia Greene, Kopenhag‘da gerçekleşen ve hayal kırıklığı yaratan BM iklim zirvesinden bir yıl sonra Bolivya‘nın Cochabamba kentinde 2010 halk konferansında kabul edilen Dünya Ananın Hakları Evrensel Bildirgesi’nin ihlallerini değerlendirmek ve ifade almak için gelen mahkemeye bu nemli yaz gecesinde toplanan Xingu köylülerini tanıtıyor. 

Köylü kadın ve erkekler, Natalia`nin kendilerine “Sesinizi yükseltmenizi istiyoruz” demesinden sonra iki saat boyunca onu dinliyor.

Bir kadın yerli, yapılan barajın ardından nehrin ekolojisinin değiştiğini, nehir kıyısındaki yılan sayısında artış olduğunu ve buna bağlı olarak kıyıda yaşayan toplulukta yılan ısırıklarının arttığını iletiyor. Bir diğeri, maden arama operasyonlarından sızan kimyasalların ormandaki endemik acai ve Brezilya fıstığı ağaçlarını öldürdüğünü söylüyor. Oxford gömlekli tarım ormancısı ise ormansızlaşma kabusunu anlatıyor. 

Kendisi ve yaklaşık 240 ailenin geçimini sağlamak için tarım-ormancılık yaptığı, ağaçları ve çalıları çiftçiliklerine entegre ettiği arazi üzerinde tapu almak için hükümete sunduğu bir yığın belgeyi elinde tutan çiftçi “Benim adım Idalino Nunes de Assis” diyerek devam ediyor. Topluluğunun fındık ve meyve hasat ettiğini ve bazı mahsulleri ormana zarar vermeden yetiştirdiğini, ancak bu ailelerin bulundukları arazilerin etrafında, kerestecilerin, madencilerin ve çiftçilerin ormanı ihlal ederek, hatta uzak bir bölgede bir pist inşa ederek gizlice ormanın zenginliklerini dışarı çıkardıklarını söylüyor. 

Nunes alçak sesle, “Ormanı koruyabilmek için arazi tapusu istiyoruz, çiftçilere ve ağaç kesenlere müdahale edilmesini istiyoruz. Yaptıkları ilerleme değil, sosyal ve çevresel suçtur” diye ekliyor.

Küresel güçlerin ‘oyun sahası’

Cullinan, küçük topluluklarda ve köylerde yaşanan zararlardan bahseden insanları dinlerken, onların küresel güçleri tarif ettiklerini duydu. Çevre koruma yasalarının uygulanmasını azaltarak yasadışı madencilerin, kerestecilerin ve kaçak avcıların ormanda çalışmasını kolaylaştıran sadece Brezilya‘nın sağcı başkanı Jair Bolsonaro değildi. Oyunda daha da büyük güçler vardı. Mega barajların ve madenlerin, Brezilya’daki politikacılar tarafından desteklendiğini söylediler. Bununla birlikte ulusal ve uluslararası hukuk sistemlerinin sadece Amazon ormanlarında erozyona neden olmadığını aynı zamanda onu kolaylaştırdığını da belirttiler.

Cullinan gruba, “Karşılaştığımız sorunları çevre hukuku ile çözemeyeceğimizi, çünkü hukuk sistemlerinin bir bütün olarak sorunun bir parçası olduğunu fark ettiğim için doğa aktivisti ve mahkemede yargıç oldum” diyor. “Bu sistemler ormanı, insan sömürüsü için bir doğal kaynaklar topluluğu olarak görür. Bu mahkemenin bakış açısı bu değil” diye ekliyor. 

Cullinan’ı yakından dinledim ve böylesine farklı hukuk dünyalarına ayak uydurabilmesine hayret ettim. İklim haberleri yapan bir gazeteci olmak için kariyerimden ayrılmadan önce 12 yıl avukatlık yaptım ve şimdi kendimi eğitimimin temel yönlerini sorgularken buldum. “Doğal kaynakları” yasaların nesnesi olarak gören bir avukat olarak eğitilmiştim ve işte başka bir avukat – seçkin bir çevre hukuku uygulayıcısı – Amazon’dan gelen bu köylülere, bana öğretilenin sorunun bir parçası olduğunu söylüyordu ve köylülerin de onunla hemfikir oldukları açıktı. Bu durumda kendime sorduğum soru şuydu: İçimde kök salmış eğitim, gezegeni ekolojik krize sürüklediyse, Cullinan ve bu topluluklar bir çıkış yolu mu gösteriyordu?

Xingu’dan aşağı, akıntıya karşı gitmek

Ertesi sabah motorlu bir kanoyla Xingu Nehri’nde hızla ilerleyen Cullinan, sanki hayata son bir bakış atıyormuş gibi sudan gökyüzüne uzanan ölü ağaç dallarının fotoğraflarını çekmek için cep telefonunu çıkarıyor. Nehir kıyısının ötesinde, canlı orman kalın bir yeşil tabaka halinde inişli çıkışlı tepeleri kaplıyor. 

Gezinin ilk gününde yargıçlar, dünyanın üçüncü büyük hidroelektrik barajı olan Belo Monte tarafından harap edilen nehir kıyısındaki bir topluluğa gitti. Yerel toplulukların otuz yıllık bir mücadeleyle karşı çıktıkları hidroelektrik barajı inşaatı 2016’da tamamlanmıştı.

Nehrin bu kısmı, bir zamanlar balık ve diğer vahşi yaşam için zengin beyaz suların fışkıran bölgesi olan Volta Grande olarak biliniyor. Bugün Volta Grande bir göle daha çok benziyor.

Bu balıkçı ve kadın topluluğu nesiller öncesine dayanıyor. Onlar, nehrin döngülerini biliyor ve suyun mevsimlerle birlikte yükselip alçaldığını anlıyorlardı. Dolgun, tatlı meyveler suya düşerek yumurtlayan balıkları, kaplumbağaları ve diğer su yaşamını besliyordu. Ancak Norte Energia şirketi, barajı inşa ettiğinde bu döngü durdu ve Volta Grande’nin çoğunu kalıcı bir sel altında bıraktı. Nehirdeki yaşamın en az dörtte biri azaldı veya yok oldu.

Haftada yüzlerce kilo balık yakalayan balıkçılar artık o kadar az balık tutuyor ki yakıt masraflarını karşılayamıyorlar. Yargıçları nehir kıyısındaki bir köyde karşılayan parmak arası terlik ve fermuarı açık mavi can yeleği giymiş genç bir adam, “Biz bir balıkçı topluluğuyduk ama artık balık yok” dedi.  “Bugün nehrin hayatı yok ve bizim de hayatımız yok” diye ekledi.

Cullinan bu balıkçıyla birlikte diğer altı kişiyi dinlerken düşünceleri içinde, yaşadığı iki yasal dünya arasında gidip geliyordu. Nehre baraj yapmak balıkları öldürmüş ve nehrin yaşam döngüsünün bir parçası olan bu insanlara zarar vermişti. Hükümetin ve barajın arkasındaki elektrik şirketi Norte Energia’nın bu ve diğer etkilenen köylere yardım etmek için herhangi bir şey yapıp yapmadığını merak etti.

“Çoğu yerde, hükümet sizi taşınmaya zorlarsa ve yaşamınızı idame edeceğiniz olanakları kaybederseniz, aynı yaşamı sürdürebilmeniz için sizi tazmin etmeleri gerekir. Burada söz verilmiş miydi?” diye sordu.

Şapkalı, şortlu, mavi yaka gömlekli yaşlı bir adam, “Öylece içeri girdiler ve üzerimizden geçtiler” dedi. Orijinal yerleşim yerinde 121 aile vardı ancak birçoğu bölünmüş ve yer değiştirmiş, bazıları nehirden kilometrelerce uzaktaki Altamira şehir merkezindeki beton evlere yerleştirilmişti.

Sağ tarafında hafif bir titremesi olan bir adam “Bana bir araba verirsen araba kullanmayı bilmem ama bana bir kürek verirsen hayatımı kazanabilirim” dedi.

Brezilya federal savcısı ve mahkeme üyesi olan Felicio Pontes Jr., topluluğu dinlerken bir ağaca yaslandı. Daha önce köye gitmişti ve Belo Monte’nin tarihini çok iyi biliyordu. Yıkım süreci Belo Monte ile başladı diye düşündü kendi kendine, ama en kötüsü henüz gelmemiş olabilirdi.

Beyaz tahtada bir diyagram: Böl ve fethet

Pontes, 1997’de Brezilya Federal Kamu Bakanlığı’na savcı olarak katılmadan önce Belém‘deki Amazon Üniversitesi’nde hukuk profesörüydü.

Pentos, Belo Monte’nin işletmecisi Eletronorte‘ye barajın ruhsatlandırılması ve geliştirilmesindeki usulsüzlükler ve yasa dışılıklar nedeniyle doğa hakları ihlallerine dayalı bir dava dahil olmak üzere 15 dava açmıştı. Bu tür bir yukarı yönlü düşünceyi benimsemeye hazır olmayan yargıç, kavramı anlamadığını söyleyerek davayı reddetmişti. Pontes, barajın elektrik üretim kapasitesinin en fazla şirketin iddia ettiğinin üçte birine ulaşacağını gösteren çalışmalara dayanan diğer yasal teorileri denedi.

O akşam Altamira’daki kır evinde bir beyaz tahtanın önünde dururken, “Şimdi, Kanadalı madencilik şirketi Belo Sun, Brezilya’daki en büyük açık ocak altın madenini burada açmak istiyor” dedi. Xingu Nehri’nin S şeklinde bir diyagramını çizmiş ve geliştirilmesi önerilen saha için eskizini çıkarmıştı:  “Bu maden nehirden daha fazla su çekecek.” 

Bir ara evin sahibi olan Antônia Melo da Silva adlı bir Xingu aktivisti ayağa kalktı ve madenin projeye imza atanlara ödeme sözü vererek bölgedeki toplulukları nasıl böldüğünü açıkladı.

“Daha da kötüsü,” dedi gittikçe artan bir ses tonuyla, “Geçen ay madene karşı çıkan genç bir adam ortadan kayboldu ve bulunamadı. Bu şirketin kim olduğunu bilmiyoruz. Yüzlerini hiç göstermiyorlar.”

“Böl ve yönet”, diye düşündü Cullinan kendi kendine. Onlarca yıllık hukuk pratiğinde şirketlerin aynı taktiği birçok kez kullandığını görmüştü.  Bazılarına fon veya başka faydalar sunarak toplulukları bölebildikleri zaman, projeye karşı direniş iç çatışmaları da beraberinde getirir. Diğer yargıçlardan biri olan Maial Paiakan Kaiapó, Cullinan’ın düşüncelerini yineledi. Kayapó-Mẽbêngôkre‘nin lideri ve halkının ilk avukatı olan Paiakan, geleneksel toplulukların kültürlerini sürdürmek ve ormanı korumak için bir araya gelmeleri gerektiğini vurguladı.

Pontes, Brezilya’daki her seviyeden hükümet ve sanayi insanları arasındaki yakın ilişkileri açıkladı. Federal düzeyde, bekleyen mevzuatın yerli bölgelerde ticari madencilik ve diğer endüstriyel projelere izin vereceğini söyledi. Başka bir yasa tasarısı, muhaliflerin, Mariana ve Brumadinho‘daki 150’den fazla kişinin ölümüne neden olan maden atık barajlarının patlaması gibi trajedileri çoğaltabileceğini iddia ettiği geliştirme projeleri için bir tür “kendi kendine lisans” verilmesine izin verecek. Bu felaketler, altın madeni inşa edilirse zehirli atıklarla dolu benzer bir atık barajıyla yaşayacak olan Xingu halkı için çok korkunç görünüyor.

Greene dinlerken, bir doğa hakları yasasının yaşayan toplulukların -insanlar ve ekosistemler- haklarını nasıl yükseltebileceğini düşündü. Madenin arkasındaki ekonomik çıkarlara karşı tek bir nedenden dolayı devam eden – ki bu paraydı – çıkarları daha fazlaydı.

Pontes, savcı olarak uzun bir kariyerin ardından, ormanda yaşayan insanlar ile doğanın refahı arasındaki bağlantıyı anlamıştı: Bugün Brezilya’da, en iyi korunmuş orman yerli topraklarda bulunuyor ancak yerliler Amazon ormanlarının yüzde 1’den azına sahipken; yüzde 20,6 özel arazi olarak geçiyor. “Doğanın hakları, onu savunan geleneksel toplulukların haklarıyla bağlantılı olmalıdır” dedi.

Cullinan, şafak vakti kanıt peşinde

Ertesi sabah, her zamanki gibi ilk uyanan Cullinan oluyor. Hamakta uyuyan Pontes’in yanından geçerek kırsal alana giden toprak bir yola sapıyor.  Sabahın erken saatlerinde kafası berrak ve önceki günün olaylarını düşünmek için bir ana sahip olduğu için mutlu. 

Ağaçlar, keresteciler ve çiftçiler tarafından kesilmesine rağmen yolun bir tarafına gelişi güzel atılmış. Uzakta bir grup maymun, her sabah yaptıkları gibi havlayarak uluyor. Sandaletleriyle sese yaklaşıyor. Primatları tespit etmek için ormana baktığında, onun yerine üç ağaçkakan görüyor ve dakikalarca ağaçların tepelerine bakıp kuşların yukarı ve aşağı tırmanışını izliyor. 

Cullinan her zaman doğaya hayran olmuş olsa da onun var olma ve yenilenme haklarına sahip olduğu anlayışını ateşleyen şey, Katolik rahip ve kültür tarihçisi Thomas Berry‘nin yazılarıydı.

Greensboro, Kuzey Carolina yerlisi olan Berry, insanların Dünya’daki tüm yaşam biçimleriyle bağlantılı olduğunu ve evrenin “bir nesneler topluluğu değil, bir özneler topluluğu” olduğunu öğretti. Bu, dünyaya radikal bir bakış açısıydı ve Cullinan için Berry’nin fikirlerini hukuk alanında ifade etmek için bir giriş noktasıydı.

Berry’nin çalışmalarında derinlere indikçe, bilimin fikirlerini ne kadar desteklediğini fark etti. Albert Einstein, bir keresinde, insanların “bizim evren dediğimiz şeyin bütünün bir parçası” olduğunu, ancak diğer varlıklardan ayrı olduğu konusunda bir “yanılgı” yaşadıklarını yazmıştı.

O zamanlar tanınmış bir çevre avukatı olan Cullinan, 40 yaşında “Vahşi Hukuk” kitabını yayınladı. Doğanın hakları üzerine çok önemli bir çalışma olan bu kitap, Berry’nin önsözüyle birlikte, Cullinan’ın “Earth Jurisprudence” dediği bir kavramı -insan yapımı yasaların fizik gibi doğa yasalarıyla uyumlu olmasını gerektiren bir hukuk felsefesi- açıklıyor. Cullinan, doğanın haklarını kabul etmenin, Dünya Hukuku ve Berry’nin doğayla uyum içinde yaşayan daha geniş insan vizyonuna ulaşmak için bir adım olduğunu yazdı.

Cullinan’ın çalışmaları ve Berry’nin çalışmaları, dünyadaki Yerli halkların ve geleneksel toplulukların dünya görüşlerinden ve öğretilerinden büyük ölçüde etkilendi. Cullinan, işi hakkında konuştuğunda, desteklediği fikirlerin kendisine veya bir başkasına ait olmadığına dair genellikle bir sorumluluk reddi beyanında bulunuyor.

Apartheid rejimi altındaki Güney Afrika‘da doğan beyaz bir erkek olarak yaşadığı deneyimle, doğanın haklarına dair yolculuğunu karşılaştırınca kültürüne nüfuz eden, öğrenilmeyen inançlar ve değerler sürecinden geçmek zorunda kalmıştı. Bu yüzden Cullinan, doğanın haklarını yeni izleyicilere sunarken nazik davranıyor ve bunun çoğu insanın kolayca kafasına takabileceği bir şey olmadığını biliyor. “Giriş noktası, dünyaya bakmanın başka yolları olduğunu fark etmek” diyor.

2006’da, “Vahşi Hukuk”un yayımlanmasından sadece dört yıl sonra, bir grup Amerikalı hukukçu, Cullinan’ın fikirlerini aldı ve kırsal bir Pennsylvania kasabasının belediye yasasına yazılan ilk doğa kanunu haklarını hazırladı. Oradan hareket çığ gibi büyüdü ve Ekvador‘un 2008’de anayasasında doğanın haklarını tanımasıyla sonuçlandı. Bugün, en az 37 ülke ve çok sayıda ABD belediyesi, doğanın haklarını bir şekilde kabul ediyor.

Cullinan, 2010 yılında, 1948 İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi‘ne benzer bir tüzük olan Toprak Ana’nın Hakları Evrensel Beyannamesi’ni hazırlamak için Bolivya girişiminde de öncü bir rol oynadı. Aynı yıl Cullinan, Ekvadorlu aktivist Greene ve diğerleri, doğanın haklarını savunmak için çalışan örgütleri ve bireyleri birleştirmek için Küresel Doğa Hakları İttifakı‘nı kurdu. İttifak, Cullinan’ın kendi değişim teorisini somutlaştırdı. Bu teori; aktivistler, tıpkı “bir vücuttaki damarlar gibi” çok çeşitli topluluklar ve kültürler arasında güçlü bağlar kurabildikleri zaman sistematik değişimlerin gerçekleştiğini savunuyor.

İttifak, günümüzün ulusal ve uluslararası hukuk sistemlerinin doğal dünyayı korumadığı endişesiyle Uluslararası Doğa Hakları Mahkemesi’ni kurdu. Deepwater Horizon petrol sızıntısından Ekvador’un Lago Agrio petrol sahasının yol açtığı çevresel yıkıma ve iklim değişikliği krizine kadar en zor vakaları üstlendi.

Cullinan toprak yolda bir dönüş yaparken yakındaki bir motosikletin giderek yaklaşan sesini duyuyor. Aniden, bir gerginlik hissediyor. Mahkemenin çalışmasının, özellikle çete şiddetine maruz kalabileceğini ve “maden dostu” olarak bilinen bir şehir olan Altamira’da bazı gruplar tarafından istenmediğini hatırlıyor. Geri dönüyor. 

Anapu üzerinden Marabá’ya, bir cinayet sahnesi

Sabahın ilerleyen saatlerinde Cullinan ve meslektaşları, eşyalarını toplayıp Altamira’nın 480 km güneydoğusundaki çelik bir kasaba olan Marabá‘ya yolculuk için Greene’in kiraladığı 30 kişilik bir otobüse doluştu. Yolda ilerlerken mahkeme, yasadışı ormansızlaşma ve şiddetli arazi çatışmalarıyla bilinen Anapu kasabasında durmayı planladı.

Anapu’ya gitmek için otobüs, yağmur ormanlarını doğudan batıya ikiye bölen iki şeritli Trans-Amazon karayoluna yanaştı. Ülkedeki 1964-1985 askeri diktatörlüğü sırasında inşa edilen otoyol, ormanın sömürülmesini teşvik etmek için tasarlanmıştı.

Diktatörlük, Amazon’u sömürgeleştirmek için “Amazonia Operasyonu” adlı bir politikayı yasallaştırmış ve bölgeyi “topraksız erkek, erkeksiz toprak gibidir” sloganıyla kurumsallaştırmıştı. Yüzlerce Yerliden oluşan halkın bölgedeki uzun süredir varlığı göz önüne alındığında, bu bir yalandı.

Yine de bu fikir, daha iyi bir yaşam inşa etmek için ülkenin güneyinden ve kuzeydoğusundan gelerek arazi arayan göçmenleri cezbetti. ABD Homestead Yasası’na benzer şekilde, INCRA kısaltmasıyla bilinen Ulusal Kolonizasyon ve Tarım Reformu Enstitüsü, topraksız göçmenlerin yerleştirilmesine yardımcı olmak için kuruldu.

Ajans, otoyol boyunca göçmenlerin ormanı temizlemeye teşvik edildiği yerleşimler kurdu. Bu süreç, ABD’nin yayılmacı politikaları gibi bir soruyu gündeme getirdi: Eğer toprak, Yerli sakinlerinden zorla alınıyorsa, ancak bunu  hükümetin yazdığı bir yasaya göre yapılıyorsa, bu onu yasal hale getirir mi? Yoksa ahlaki mi?

Cuntanın erişilebilir arazi talebini karşılayamaması nedeniyle bölgede şiddetli çatışmalar yaşandı. 1970’lerin ortalarına gelindiğinde, diktatörlüğün politikaları, büyük ölçekli tarım ve madencilik gibi endüstriyel projeleri teşvik etmeye yöneldi ve toprak mülkiyetinin varlıklı ailelerin ve şirketlerin elinde konsolide edilmesine yol açtı. Bugün, arazi üzerindeki rekabet eden iddialar ve buna bağlı şiddet, Brezilya Amazonlarının çoğuna nüfuz ediyor. Yargıçların seyahat ettiği Pará eyaletinde, sahte tapular o kadar çok ki kapsadıkları mülk, devletin gerçek alanının dört katından fazla. 

Mahkemenin otobüsü otoyolun toprak bir bölümünden aşağı inerken, yargıçlar Amazonia Operasyonu’nun sonuçlarını ön koltuktan görebiliyor.  Otoyolun her iki tarafında, beyaz sığırlarla dolu inişli çıkışlı mera, ormanı çoktan yerinden etmiş. Ön koltukta şoförün yanında oturan Pontes, midesinden gırtlağına kadar uzanan bir keder sancısı hissediyor. Otobüs, Pontes’in yakın arkadaşlarından ve meslektaşlarından biri olan Dayton, Ohio‘dan Amerikalı rahibe Dorothy Stang’ın, 2005 yılında güçlü bir çiftlik sahibinin emriyle iki tetikçi tarafından vurulduğu Anapu şehrine yakın.  Stang’ın yağmur ormanlarında sürdürülebilir bir şekilde yaşamaya ve hatta sömürülen kısımları yeniden oluşturmaya çalışan göçmenlerle çalışması, mahkemenin ziyaretinin geri kalanının çoğunun temelini oluşturacak ve Cullinan’ın düşüncesini derinden etkileyecektir.

O zamanlar genç bir federal savcı olan Pontes, federal tarım reformu enstitüsünün ilk “sürdürülebilir kalkınma” yerleşimlerinden birini oluşturmak için Stang ile yakın bir şekilde çalışmıştı. Buradaki fikir, seçilen göçmenlere yeniden ağaçlandırma ve sürdürülebilir tarım veya tarımsal ormancılık için arazi üzerinde ortak mülkiyet vermekti.Stang Brezilya’ya 1960’larda geldi, tam da kurtuluş teolojisi -yoksulların yaşamlarını iyileştirmeye odaklanan bir Katolik hareket- Latin Amerika‘ya yayılırken. Aynı yıkıcı güçlere karşı ve birbiriyle ilişkili olarak gördüğü yoksulları ve çevreyi savunarak orduya meydan okudu. Yağmur ormanlarını koruyanları korumaya yardım etmek için Cullinan gibi akıntıya karşı gitmek istiyordu.

Savunuculuğu sonunda hayatına mal oldu; 73 yaşında, karnından, sırtından ve kafasından altı kez vurulduğunda kırsaldaki köylülerle bir toplantıya gidiyordu. Tetikçi dışında Pontes, Stang’in konuştuğu son kişiydi. Hikayesi, 2008’de “Rahibe Dorothy’yi Öldürdüler” adlı belgesele konu oldu. Genç Pontes, Stang’ın ofisine nasıl geldiğini, haritayı açtığını, ona yasadışı çiftçilerin köylülerinin topraklarını nerelerde çaldığını ve onların topraklardan çıkarılmasını talep ettiğini hatırlıyor.

Pontes şimdi bir kez daha Anapu’dayken, mahkemeyi toprak bir yoldan rahibenin mirasını onurlandıran yıllık anma toplantısına doğru yönlendirdi. Müzik aleti çalan bir grup genç onları öğle yemeği için kurulmuş iki büyük açık hava eğlence yerine giden patikada karşıladı.

Stang’ın yoksullara yardım etmek için kurulmuş bir Katolik enstitüsü olan Notre Dame de Namur Rahibeleri’nden iki meslektaşı, dört kişiyle birlikte onları bekliyordu. 82 yaşındaki rahibe Jane Dwyer, Brighton, Massachusetts‘te doğdu, Martin Luther King’in 1963’te – Notre Dame de Namur rahibesi olduğu gün – Washington‘daki “Bir Hayalim Var” yürüyüşüne katıldı ve hala Brezilya’daki yoksullarla çalışıyor. 70 yaşındaki Rahibe Kathryn “Katy” Webster, 1979’da Maryland, Ilchester’da tarikata katıldı ve 1984’te Brezilya’ya taşındı. 1997’de Stang ile çalışmak için Pará eyaletine geldi ve o zamandan beri burada yaşıyor.

Dört yerel adam, güvenlikleri için ne adlarının ne de fotoğraflarının kullanılmamasını istedi. İçlerinden biri topluluğu tanıttı: Yetmiş üç aile, yani yaklaşık 600 kişi; kakao, pirinç, mısır ve manyok yetiştirdikleri ve birkaç süt ineğine sahip oldukları “sürdürülebilir kalkınma yerleşiminde” yaşıyordu. Topraklarının yaklaşık yüzde 50’si el değmemiş ormandı. Ancak topluluğun yerleşimi, arazinin önceki yasadışı sahibini orada yaşayan aileleri agresif bir şekilde tehdit etmekten alıkoymamıştı.

İsminin saklı kalmasını isteyen dört kişiden biri , “Dört evimiz ve bir çiçek üretim birimimiz yakıldı” dedi: “On tüfekli saldırgan, çocuklu ailelerin bir kısmını tehdit etti. Erkeklerin havaya ateş açması nedeniyle bazı aileler ayrılmak zorunda kaldı. Olaydan sonra kimse tutuklanmadı.”

Cullinan, burada, Amazon’da toprak üzerine şiddetli çatışmaları duymuştu, ancak bu adamlarla konuşurken onları daha da derinden anladığını hissetti. Gözlerindeki kederi gördü ve meydan okuma gibi bir şey hissetti. Adama, topluluğunun arazi üzerinde yasal hakları olup olmadığını sordu.

“Evet, ama çiftçiler bize karşı. Yerleşimimiz sürekli olarak işgal ediliyor” diye yanıtladı adam ve topluluğunun federal bir dava yoluyla arazinin toplu tapusunu kazandığını açıkladı.

Brezilya’nın Çevre Koruma Ajansı, Çevre ve Yenilenebilir Doğal Kaynaklar Enstitüsü ve federal tarım reformu enstitüsüne atıfta bulunarak, “IBAMA ve INCRA gibi kurumlar bizi terk etti, ancak rahibeler bize yardım ediyor” dedi.

Pontes de 2015 ve 2019 yılları arasında bölgede 19 kişinin ve yakın zamanda da iki kişinin arazi çatışmalarında öldürüldüğünü ekledi: “Hiç kimse soruşturulmadı, adalete teslim edilmedi.” 

Başka bir yerel erkek, çiftçilere ve odunculara direnenlerin kulaklarının ve dillerinin kesildiğini anlattı: “Nüfusu disipline etme çabası. Annesi ile yaşayan bir çocuk Anneler Günü’nde öldürüldü.”

Rahibe Dwyer, “Buradaki gaddarlık bu” diyor: “Anıları da yok etmeye çalışıyorlar. Rahibe Dorothy’nin kendi evinin önüne diktiği ağaçları kestiler. Hafızasını silmek ve çalışmasını görünmez kılmak için bir şeylerin üzerini boyuyorlar. Ancak topluluk onun hatırasını canlı tutmanın yollarını buluyor.”

“Gençlere bak” diye ekliyor Rahibe Webster, eğlence alanına bakarak; “Dorothy öldürüldükten sonra doğdular ama hikayesi onlarla yaşıyor.”

Marabá’da iç yıkıcı tanıklıktan sonra bir bağ

Cullinan, ertesi sabah Marabá’da başlayacak basın toplantısı için bekleyen Brezilyalı avukat ve mahkeme yargıcı Ana Carolina Alfinito ile tanıştı. Batılı eğitimli iki avukatın, büyük endüstrinin çıkarlarına meydan okuyan Yerli toprak hakları hakkında konuşmaya başlaması uzun sürmedi.

Kısa, kahverengi saçlı ve ansiklopedik bir Brezilya tarihi bilgisine sahip, uzun boylu, zayıf bir kadın olan Carolina, “Buradaki tüm topraklar neredeyse Yerli topraklarıdır” diye konuşuyor. Kendini yağmur ormanlarını ve Yerli insanların haklarını korumaya adamış, Amazon’da toprak hakları üzerinde yıllarca çalışmıştı ve şimdi de kâr amacı gütmeyen Amazon Watch için çalışıyor.

Bize “Henüz ortaya çıkarılmamış bir gerçek var: Dikkatli bakarsanız, Brezilya’daki tüm topraklarda Yerli halkın anısını, üzerinde ayak izlerinin izlerini bulacaksınız” diyor. 

Ülkenin 1988 anayasasının, “Yerli halkların geleneksel topraklarının” işgal edilmesi hakkının tanındığını ve bunun şu anda Brezilya Anayasa Mahkemesi önünde bekleyen dava konusunun yeni bir yasal kategori olduğunu da ekliyor. 

Çiftçiler, sağcı politikacılar ve diğer endüstri oyuncuları ise anayasanın yürürlüğe girdiği 5 Ekim 1988’in bir duruma işaret ettiğini savunuyor: Yerli insanlar anayasanın yürürlüğe girdiği sırada fiziksel olarak topraklarında bulunmamışsa veya yasal işlemleri başlatmamışsa “geleneksel topraklar” üzerinde hak iddia edemezler.

Ancak Carolina, Cullinan’a, bu görüşün, Yerli halkların toprakları üzerinde 1988’den önce zaten hakları olduğunu ve Yerli halkları topraklarından sürmek için kullanılan uzun ve kanlı zorla yerinden etme, öldürme ve diğer insanlık dışı muamele tarihini görmezden geldiğini söylüyor. “Yerli hareketi ve avukatlar, bu topraklarda Yerli yaşam için önemini gösteren bir şey olduğunu söylemek için bölgesellik hakkında konuşuyor. Yerli gruplar, ‘tam olarak bu nehri ve onu nasıl kullandığımızı hatırlıyoruz’ gibi şeyler söylüyor. Bu, tarım ticareti gibi sektörler için bir tehdit.”

Ancak Carolina, Cullinan’a, bu görüşün, 1988’den önce Yerli halkların toprakları üzerinde zaten hakları olduğunu ve Yerli halkları topraklarından sürmek için kullanılan zorla yerinden etme, öldürme ve diğer insanlık dışı muamelenin uzun ve kanlı tarihinin görmezden geldiğini söyledi. “Yerli hareketi ve avukatlar, bu toprakların Yerlilerin yaşamları için önemli olduğunu göstermek için yöresellik hakkında konuşuyor,” dedi. “Yerli gruplar, ‘tam olarak bu nehri ve onu nasıl kullandığımızı hatırlıyoruz’ gibi şeyler söylüyor. Bu, tarım ticareti gibi sektörler için bir tehdittir.”

Cullinan başını sallıyor:”Batı yaklaşımı toprağı bir nesne olarak görüyor, ancak Yerli bakış açısı ilişkisel,” diyor: “Sınır kazığının nerede olduğu önemli değil, Dünya ile olan ilişkinin ne olduğu önemli. Yerli halk topraktan koptuğunda bile toprakla ilişkileri devam ediyor.”

Carolina ise başıyla onaylıyor: “Sanal gerçeklikten kurtulamazsınız. Yara hala orada, hepsinin altında.”

‘Kimse doğanın yasalarından bahsetmiyor’

Bir saat geç başlayan basın toplantısından sonra, üniversitedeki konferans salonu şahitlik etmeye gelen Pará ve Maranhão eyaletlerinden liderlerle doldu. Gelenler, Yerli halkları, göçmen köylerini ve kaçak kölelerin torunlarından oluşan Quilombolo topluluklarını temsil ediyordu. 

Liderlerin ifadeleri yargıçlar için yürek burkucuydu: Çelik fabrikaları, demiryolları ve hidroelektrik barajları ile hedeflenen cinayetlerin ve çevresel yıkımın duygusal hesapları.

Hikayelerini bitirdiklerinde Cullinan, konuştuğu kadın ve erkeklerin, kendisi gibi dünyayı ana akım kültürden farklı olarak gördüklerini anlamalarını istedi:

“Hukuk okurken, bize bilmemiz gereken her şeyin hukuk kütüphanesinde olduğu söylendi. Kanunlardı, davalardı, akademisyenlerin yasalar ve davalar hakkında yazdıklarıydı. Kimse doğa yasalarından bahsetmedi” dedi: “Başka bir deyişle, anlaşılan, yasanın hepsinin insanlardan geldiği ve doğanın nasıl çalıştığı hakkında hiçbir şey bilmenize gerek olmadığıydı… Ama dünyanın her yerindeki Yerli insanlardan öğrendiğim şey, ilk yasanın doğadan geldiğidir.”

Cullinan’ın bir avukat ve aktivist olarak gelişmiş hatiplik becerisi, Belém’deki Pan-Amazon Sosyal Forumu‘ndaki kapanış konuşmalarında altı gün içinde olacakları önceden haber veriyordu: “Çoğu ülkede sahip olduğumuz hukuk sistemleri, insanların doğadan ayrı olduğu, doğadan üstün olduğu ve bir bakıma doğanın sömürgecisi olduğu anlayışına dayanmaktadır. Bizim görevimiz bu algıyı değiştirmek.”

Bitirdiğinde, oditoryum alkışlarla patladı. Yeni oluşan bir bağın körüklendiği anlık bir yükselişti. Ama ileride cehennem gibi derinlikler vardı.

Vale madenine: Sorunun başladığı yer

Carajás demir cevheri madeninin çapı o kadar geniş, uçurumları Dünya’ya o kadar derinden oyulmuş ki, insan eliyle yaratıldığı neredeyse düşünülemez.

Brezilyalı maden devi Vale‘nin sahibi olduğu ve işlettiği maden, korunan bir ormanın merkezinde yer alıyor ve hava fotoğraflarında yeşil bir battaniyenin üzerindeki dev bir siğil gibi görünüyor.

Madene bir ziyaret ayarlamak isteyen mahkeme, sınırları silahlı muhafızlar tarafından korunan bir alan olan Carajás Ormanı’nı iyi bilen iki yerel rehber tutmayı kabul etmek zorunda kalıyor. Grup sık bir ormanın içinden geçen yılan gibi bir tepeye tırmanmadan önce iki rehber otobüse biniyor. 

Rehberlerden biri, “Artık Carajás Ormanı’ndasınız,” diyor: “Burası Vale’nin devamlı bir şekilde madencilik yapma hakkına sahip olduğu bir koruma alanıdır.”

Otobüs, Vale’nin işçilerini ve ailelerini barındırmak için inşa edilen şirket kasabasından geçti. Yerliler tarafından “Brezilya Belçikası” lakaplı kasaba, mükemmel döşeli sokaklara ve çerez kesici evlere sahiptir. Rehberin “çekirdek” dediği şehir merkezinde büyük bir açık hava yemek salonu ve bir yüzme havuzu, tenis kortları ve diğer etkinlik tesisleri bulunmaktaydı.

Otobüs, ormanda 20 kilometreden fazla gitti, ta ki yeşillikler aniden yerini demir ve alüminyum oksitler açısından zengin ham kırmızı toprağa bırakana kadar. Madenin beş büyük çukurundan birinin üzerinde bir gözetleme noktasında durdular. Yarık o kadar büyüktü ki yargıçlar sadece bir kısmını görebiliyordu.

“Mordor’a benziyor,” diye fısıldıyor Cullinan kendi kendine, otobüsten inip J.R.R. Tolkien‘in kötü Sauron için yarattığı krallığı düşünerek. İzleyicileri madenden ayıran zincire doğru yürüyor ve kazılmış toprak sıralarına bakıyor. Madenden çıkarılan demir cevherini ve toplumun bu minerallerle köprüler, binalar ve makineler inşa etmek için çelik yarattığını düşündü. Sonra kendi kendine düşünüyor: “Bundan ben sorumluyum.”

Sonra birkaç adım yürüyor ve Pontes ve Green’e sarılıyor.

“Bu, sorunun başladığı ana yerlerden biri” diyor Pontes: “Burada ormansızlaşma, insan hakları ve doğa haklarının ihlali gibi birçok sorun görüyoruz. Bütün bu ihlaller buradan kaynaklanıyor. Kökeni burası.”

“Peki, sorunlara neden olan diğer şeyler neler?” diye soruyor Cullinan, “Demiryolu hattı, sonra şehirler ve sonra maden yüzünden gelen insanlar mı?”

Pontes’in yanıtı şöyle: “Bu maden ihracat için. İnsanların yeni Pekin‘i inşa ettiğini söylediği bir maden. Bazıları bu madenden gelen tek etkinin madenin olduğu yerde olduğunu söyleyebilir. Ama bu doğru değil, çünkü bu mineralleri limana göndermeleri gerekiyor ve liman buradan yüzlerce kilometre uzakta.”

Vale’nin Pará’daki madenlerini komşu eyalet Maranhão‘daki limana bağlayan Carajás Demiryolu yaklaşık 885 kilometre uzunluğunda. Yollar 100’den fazla yerli toprağından geçiyor.

Madenin ormansızlaşmayı hızlandırmaya yardımcı olduğunu kaydeden Pontes,  “Marabá’dan ayrılırken gördüğümüz ilk tesisi hatırlıyor musun?” diye soruyor: “Bu tesisin demir cevherini pik demire dönüştürmesi için kömüre ihtiyacı var. Dolayısıyla, bu tür tesislerde kullanılmak üzere kömür yapmak için Maraba çevresindeki tüm ormanların kesilmesi gerekiyor.”

Cullinan sakalını kaşıyarak, “Ahh, şimdi bu bana mantıklı geliyor,” diyor:  “Bence burada böylesine güçlü bir maden şirketinin olmasının politik bir etkisi de var.”

 “Brezilya’da ekonomik güç ile siyasi güç arasında çok güçlü bir ilişki olduğunu” söyleyen Pontes’e  Cullinan, “Biz de duyduk,” diyor: “Madencilik çıkarlarının çiftçi çıkarlarıyla bir ittifakı var, doğru mu?”

“Öyleyse geriye dönelim” yanıtını veriyor Pontes: “Amazon’daki ormansızlaşmanın en önemli nedeninin otoyollar olduğunu düşünüyorum. Çünkü otoyolunuz yoksa uzak bölgelere ulaşım çok zor. Artık bu bölge, sığırlarını et paketleme tesislerine kolayca taşıyabilmeleri nedeniyle sığır yetiştiren insanlar için çok elverişli hale geldi. Madencilik şirketi için bölgelerinde yerel insanların olmaması ve sığır yetiştiricilerinin yerel insanları ve yoksulları dışarıda tutması iyi bir şey. Çiftçiler madencilik şirketinden etkilenmiyor, birlikte çalışabilirler.”

Rehberlerden biri, ayrılma zamanının geldiğini söylüyor. Otobüse geri dönerken Cullinan, ormana girmelerine izin verilip verilmeyeceğini soruyor. “Müşterimizi hala görmedim,” diyor kederli bir şekilde.

Birinin bu isteği tercüme ettiği rehber “Orman bugün kapalı” diye yanıt veriyor. 

Gece boyunca yolculuk, bir hesaplaşma

Otobüs ormanın içinden dönerken Cullinan ve Greene, madenciliğin bir şekilde insanlara fayda sağlamaya devam edip etmeyeceği fikriyle boğuşuyor. 

“Buna bir cevabım yok,” diyor Cullinan başını sallayarak ve bunun daha önce düşündüğü bir şey olduğunu ekliyor: “Dürüst olmak gerekirse, madenciliğin sürdürülebilir olabileceğini düşünmüyorum.”

İnsanlar binlerce yıldır madencilik yapıyor, ancak şu andaki ölçek çok sorunlu. Eski bir Dünya Bankası ekonomisti tarafından yazılan ve gelişmekte olan ülkelerdeki maden çıkarma projelerini haklı çıkarmak için işe yarayana kadar ekonomik analizleri yeniden yazmasının nasıl emredildiğini anlatan “Bir Ekonomik Tetikçinin İtirafları”ndan bahsediyor Cullinan.  Amaç, maden çıkarma projelerinin onları zenginleştireceğine ikna etmekti. Cullinan, bunun yerine projelerin bu ülkeleri uluslararası bağışçılara borçlu bıraktığını söylüyor: 

“Demir cevheri çıkarmanın tek yolu ormanı mahvetmekse, yapılmamalı. Bence toprakla bu kadar yakın ilişkisi olan yerli halk, tüm madenciliğe karşı çıkacaktır. Senin ve benim gibi bu anlayışla yetişmemiş insanların bunu anlaması zor.”

Düşünmek için duraklıyor. 

“Bence madencilik muhtemelen çözmemiz gereken en zor sorunlardan biri,” diye ekliyor.  Brezilya’ya gelmeden önce, Ukrayna‘daki şehirlerin Rus ordusu tarafından tahrip edildiğine dair raporları okuyordu. Şimdi, Yerli halkların Amazon’un yok edilmesi konusundaki görüşlerinin, bazı Batılıların Ukrayna şehirlerinin bombalanması hakkında hissettikleri ile paralel olabileceğini düşündü – her ikisi de yaşamı ve kültürü yok ediyordu.

İnsanlığın uzun bir süre bir şekilde madenciliğe devam edeceğini kabullenen Cullinan, çoğu ülkenin bu madenciliğin nasıl ve nerede yapıldığına dair karar verme şeklinden dolayı üzgün; bu kararların madencilikten yararlananların, kurban edilen insanlar olmadığı yerlerde “kurban bölgeleri” yarattığını anlatıyor. 

Greene başını sallıyor: “Zaten Dünya’dan çok şey aldık; nasıl geri dönüştüreceğiz? Dünyadaki altının yaklaşık yüzde 80’ini zaten çıkardık. Bunların çoğu bankaların içindeki kasalarda. Neden daha fazlasını almaya devam ediyoruz? Yedekler zaten orada. Bu çok saçma – tüm bu yıkıma neden olmak mantıklı değil.”

“Felicio, modern Pekin’in bu delikten çıktığını söyledi,” diyen Cullinan’ın yanıtı “Bu oldukça doğru bir düşünce, değil mi – tüm dünya ne kadar birbirine bağlı?” oluyor. 

Otobüs gece boyunca başka bir savaş alanı olan Canaã dos Carajás kasabasına doğru hızla ilerlerken, sorusu havada asılı kalıyor. 

Bir topluluğun meydan okuması ve ziyaretçiler için bir tezahür

Ertesi sabah, Ekvadorlu bir Yerli lider ve mahkeme yargıcı olan Blanca Chancosa, acıyla uyandı. Brezilya’nın dört bir yanından 150 ailenin yedi yıl boyunca meyve yetiştirdiği ve ağaç diktiği bir toplulukta yasal bir savaş sürüyordu.

Yaklaşık 50 köylü, vahşi papağanlarla dolu ağaçların gölgelediği bir alanda, sıcak öğle güneşi altında mahkeme üyeleriyle buluşmak için toplanmıştı. Yakınlarda, bir toprak yolun karşısında, bir zamanlar çiftlik arazisi olan yerde sıra sıra meyve ağaçları vardı. Köylüler, kamu arazisi olduğunu söyledikleri araziyi yeniden ağaçlandırmaya ve tapyoka, papaya, guaba ve diğer mahsulleri ekmeye devam edebilmek için federal yasa uyarınca ortak mülkiyet için başvuruda bulunmuştu. Ancak buradaki madenini genişletmek isteyen Vale, yakındaki çiftçilerden, köylülerin sahte olduğunu iddia ettiği tapuları satın aldı ve topluluğu tahliye etmek için harekete geçti.

Pembe şapkalı bir kadın, avuçlarını gökyüzüne doğru uzatarak, “Vale, hiçbir zaman araziye sahip olduklarını kanıtlayamadı sadece sahip olduklarını iddia etti” diyor. 

61 yaşındaki Chancosa, Ekvador’da da benzer bir savaşa girmişti. Kichwa Ulusu Halkları Konfederasyonu’nun kurucusu olarak Ekvador başkanını, kendisinin de dahil olduğu Yerlilerin toprak hakları savunmasında siyasi mücadelenin bir parçası olduğu için Dünya Bankası’nın “kuklası” olarak nitelendirdi. Yasanın, biri güçlü şirketler için diğeri de herkes için olmak üzere iki yolu varmış gibi göründüğü hissine aşinaydı. Ve burada, Brezilya’nın Pará eyaletinde, INCRA süreçlerini takip eden bu köylülerle empati kurdu, ancak Vale, toprak reformu kurumu aracılığıyla çalışmak yerine onları sivil mahkemede tahliye etmek için dava açarak altlarındaki halıyı çekti.

Kahverengi kovboy şapkalı, uzun beyaz saçlı bir adam, “Burada gördüğünüz her şey bizim kendi çabamız,” diyor: “Büyük şirketler ihracat yapıyor. Biz yapmıyoruz. Kendimizi destekliyoruz ve diğer topluluklara satıyoruz. Devletten hiçbir destek görmedik. Vale bize susmamız için para vermek istiyor. Ancak Vale kazanırsa buraya sadece büyük bir delik açacak.”

Chancosa dinliyor, sonra konuşmak için ayağa kalkıyor. “Bu hikayeleri duymak çok duygusal ama bana çok umut veriyorsun. Doğayı korumak, yaşamı korumaktır. Dünya bize hayat verir. ‘Yaşayan Orman’ adlı bir hareketin parçasıyım. Ormanı korumak kendimizi savunmaktır.”

Duraklıyor: “Şimdi. Ya paranız olacak ya da büyüyüp ekecek topraklarınız olacak” diyor. Başka bir duraksamadan sonra ve oturmadan önce de “Parayı tek başına kabul etme…”

Öğle yemeği molasında Chancosa, Cullinan ve diğer yargıçlar bir araya gelerek düşüncelerini paylaşıyor. “Madencilik şirketleri bunu yapıyor” diyor Chancosa: “Toplulukları bölüyorlar, aileleri bölüyorlar. Bu büyük bir tehdit – umarım bu topluluk direnebilir. İnsanların ‘Bu yere yatırım yaptık ve burada yaşıyoruz ve bu yüzden güçlü bir iddiamız var’ dediğini duyduğumda, bunun doğru olduğunu düşünüyorum. Ama ana hukuk sistemi bunu tanımıyor.”

“Şirketlerin  yalnızca şirketin ihtiyaçlarını önemsediğini anlatan Chancosa, “Bu çok önemli çünkü arazi esnek değil, arazi daha fazla arazi yetiştirmiyor. Bu yüzden halk için, onların çocukları ve onlardan sonra gelecek olan çocuklar için savunulması gerekiyor” diye ekliyor. 

Chancosa, Cullinan ve diğer yargıçlar şimdiye kadar Amazon’u bir dereceye kadar yeniden ağaçlandırmaya çalışan dört topluluğu ziyaret etti. Rejeneratif çalışmaları Cullinan’ı etkilemiş ve bir fikri tetiklemişti. Ormanı eski haline getirmek mümkün müydü ve bunun için ne gerekiyordu? Ertesi gün, o ve diğer yargıçlar buna yanıt bulacaklardı.

Marabá’nın dışında, meydan okuyan bir topluluk

Ormanın kenarında, Şef Katia Silene Valdenilson sabahın geç saatlerinde hakimlerle bir sohbet çemberine katıldı ve onlara halkı, Akrãtikatêjê‘nin hikayesini anlattı. Açık hava ‘köşkünden’ yaklaşık 30 metre uzakta, çalıların arasından küçük kıvılcımlar çıktı ve duman ara ara grubun içinden geçti.

“Mücadele 1960’ların sonlarında Brezilya diktatörlüğünün kalkınma planının, Akrãtikatêjê’nin 17.300 dönümlük “bolluk ülkesi”olan; dağlık bölgesinden geçen Tucuruí Nehri‘ni hedef almasıyla başladı” diyor, 54 yaşındaki Silene. Geleneksel yüz boyamasıyla batılı bir pantolon ve bluz giyiyor. 

Sonra, bir gece, o ve ailesinin bir kamyona bindirildiğini ve Carajás koridorundaki yeni endüstriyel madenlere enerji sağlamak için tasarlanmış bir proje olan Eletronorte’nin Tucuruí hidroelektrik santraline yol açmak için zorla çalıştırıldığını hatırlıyor. 

Akrãtikatêjê ve diğer iki halk, Mãe Maria veya “Meryem Ana”, Yerli topraklar olarak adlandırılan 15.000 dönümlük bir rezerv üzerine taşındı ve konsolide edildi. O zamanlar ve Brezilya 1988’de diktatörlük sonrası anayasasını kabul edene kadar yasa, Akrãtikatêjê ve diğer Yerli halklara devletin vesayeti altındaymış gibi muamele etti. Topraklarından ayrılan Akrãtikatêjêli Marabá’da yemek dilenmek zorunda kaldı bu da onları işlenmiş gıdaya alışkın olmadıkları için hasta etti.

Amerikalı misyonerler, Silene de dahil olmak üzere çocukları Batı okullara yerleştirdi, onları Batılı isimler almaya zorladı ve ana dillerini konuşmalarını yasakladı. (Bugün Silene, Şef Katia olarak bilinir, ancak asıl adı Tônkyré Akrãtikatêjê’dir).

Daha sonra, 1980’lerin başında, üç topluluğa danışılmadan, Mãe Maria arazisi üzerinden Carajás Demiryolu inşa edildi. Silene’nin daha sonra Akrãtikatêjê’nin şefi olan babası Payaré, meydan okurcasına ailesini geleneksel köylerine geri taşıdı. Silene, şiddetle saldırıya uğradığını ve ikinci kez halkının topraklarından ayrılmaya zorlandığını anlatıyor. Eğlence alanının kirişinde asılı duran bir portreyi işaret ederek Bu babam Payaré, topraklarımız için savaşma hayali vardı” diyor. 

Payare, 1989’da Yerli hakın yardımıyla barajın işletmecisi Eletronorte’ye karşı onlarca yıl sürecek bir dava açmıştı. 2008’de bir federal mahkeme Electronorte’ye Akrãtikatêjê’yi onlardan alınanlarla karşılaştırılabilir arazilerle tazmin etmesini emretti. Şirketin bunu yapması 10 yıl daha sürdü – Mãe Maria rezervasyonunun yakınındaki 9.000 dönümlük çiftlik arazisi Akrãtikatêjê’ye 2019’da devredildi. Payaré ise 2014’te öldü. 

“Toprağı yeniden ağaçlandırıyoruz, Dünya’yı bu şekilde iyileştiriyoruz” diyor Silene: “Bu, gelecek nesiller için olacak. Toprağı yok edip bize verdiler ve sığırlar için kullanmamızı söylediler. Bize böyle çiftçilik yapmamız için teşvikler sağladılar. Ama biz tam tersini yapmak istiyoruz. Yeniden ağaçlandırmak istiyoruz. Ben ormanı göremeyeceğim ama belki torunlarım görür.”

Akrãtikatêjê halkı, çiftlik arazisini rehabilite etmek için 600 adet yerli Brezilya fındığı ve acai ağacı dikti. Üyeleri, bir zanaat kuyusu ve balık çiftliklerinde kar amacı gütmeyen ve üniversite ortaklarıyla birlikte çalışıyor. Silene, toprağı iyileştirmenin onların özerkliğini geri kazanmalarının bir yolu olduğunu söylüyor. 

Konuşmasını bitirdiğinde, Cullinan ona, Akrãtikatêjê halkının Amazon’u önemsediğini görmek, günlerce bitmeyen onca çevresel hasar gördükten sonra bunun mahkemeye bir kuvvet verici ilaç gibi geldiğini söylüyor. Sonra aklında bir şey olduğunu belirtmek için elini kaldırıyor: 

“Benim sorum, ormanı yaşayan bir varlık olarak nasıl deneyimlediğinizle ilgili. Ormanı insanlarla iletişim kurabilen bir bilince sahip olarak gören başka kültürlerle de karşılaştım. Siz de bu anlayışa sahip misiniz?”

Silene’nin yanıtı doğanın insanlarının onu anlayabildiği ve onun da insanlarını anlayan bir varlık olduğu şeklinde: “Vücudumuzdan geçen bir damar gibi. Bir ağaç kesildiğinde bunu hissederiz. Ağacın yardım için bağırdığını kuşların ötüşünden anlarız ve şimdi doğadaki tüm dengesizliği görebiliyoruz.”

Konuşmak için elini kaldıran Chancosa Silene ile göz göz geliyor: “Senin hikayen benim halkımın hikayesidir. Bugün hala aynı ıstırabı dünyanın her yerindeki Yerli insanlar yaşıyor. Hükümet, topraklarımız üzerinde karar verme hakkına sahip olduğunu düşünüyor.”

Silene başını sallıyor. 

Chancosa, “Söylediklerini duyduğuma gerçekten sevindim” diyor: “Gücün, dayanıklılığın, olanları kabul etmeyişin. Biz işçileriz ve Dünya’yı savunmamız gerekiyor. Ormanın hala yaşamasının sebebi biziz, çünkü onu koruyoruz. Sorum şu, burada kaç aile yaşıyor ve ne gibi tehlikelerle karşı karşıyalar?

İlk kısmı cevaplaması kolay. Silene, “Yirmi üç aile ve toplam 87 kişi” diyor. 

Tehlikeleri tanımlamak ise çok daha karmaşık. “Carajás demiryoluna ek olarak, büyük bir otoyol ve Tucuruí hidroelektrik santralinin elektrik hatları artık arazilerini ikiye bölüyor” diyor, Mãe Maria. Vale’nin  topraklarından geçen ikinci bir demiryolu inşa etmeyi planladığını ve Marabá’nın şehir yayılımının artık onlara yakın olduğunu söylüyor.

Bölgedeki üç topluluk kısa süre önce arka bahçelerine bir kanalizasyon arıtma tesisi kurulmasına karşı çıkmıştı. 

Silene, halkının kendi kendine yeterlilikten nasıl çıkarıldığını, para kullanımı ve “beyaz adamın süpermarketi” gibi Batılı sistemlere güvenmeye nasıl zorlandığını anlatıyor. Bu zorunlu değişikliğin kalıcı sonuçları olduğunu ve şirketlerin ödeme karşılığında çevreyi kirleten projelere imza atmasını kolaylaştırdığını; ancak kendi halkının, kültürlerinin yönlerini korumak ve canlandırmak için savaştığını söylüyor. 

“Bana göre değil” diyor doğrudan Chancosa’ya bakarak: “Gelecek neslin yolunu açıyorum. Kadınlar sadece enerjileri yüksek olduğu için değil, aynı zamanda çevre ve aileleri uğruna savaşmak için her zaman ön saflarda oldukları için çifte güce sahiptir. Tüm güce sahibiz ve bu bizim işimiz, savaşmak.”

Sancılı sorunlar, bilge öğütler ve Belém’deki karar 

O günün ilerleyen saatlerinde, grup Maraba’da müzakerelere başlamak için toplandı. 

Greene gümüş bir dizüstü bilgisayarın arkasından, “Siz ne düşünüyorsunuz?” diye soruyor: “Yerli yerleşim birimlerine ve göçmen yerleşim yerlerine farklı mı davranmalıyız?”

Buna kolay bir cevap yok. 

Yargıçlar grubunun tanıklıklarından bir anlam çıkarmaları ve iki gün içinde Belém’deki Pan-Amazon konferansında teslim etmeyi planladıkları ön hükmün taslağını oluşturmaya başlamaları gerekiyor. Pontes, aile yükümlülüğü nedeniyle ayrıldı ve ve onlarla orada buluşacak. 

Şimdiden, en çetrefilli olan arazi haklarıyla birlikte, birkaç kilit konu belirginleşiyor. Teorik olarak, tüm Amazon toprakları Yerli insanlara aitti. Ancak bugün temel gerçek, bazı ikinci veya üçüncü nesil göçmenlerin Amazon’u evleri olarak adlandırması.  Ve Yerli halklara benzer şekilde, bu göçmenler Dünya ile yakın bir ilişki geliştirmiş durumdalar ve kendilerini onun koruyucuları olarak görüyorlar. 

Greene, konuyu şöyle çerçeveliyor: “Ziyaret ettiğimiz yerli halk, bulundukları topraklar onların asıl toprakları değil,” diyor: “Topraklarından sürüldüler. Ve göçmen kamplarında bulunanlar da Yerliler değildi. Ama şimdi onlara olan şey benzer. Olan her iki insan grubuna da oluyor.”

Carolina, Yerli halkların mücadelesinin ayırt edici özelliğini kabul etse de üniter bir yargı için durumu ortaya koyuyor: “Orijinal, Yerli insanlar var. Ancak birçok topluluk da Amazon’u evleri olarak adlandırıyor. Yerli değiller ama ormandaki hayatlarını korumak istiyorlar. Birlikte bu insanlar daha güçlü hale gelebilir. Doğa için verilen mücadele, tüm bu insanların mücadelesi olmalıdır.”

Chancosa bir ayrımla hemfikir görünüyor: “Yerli insanlar yerinden edildi ve bu bir suç. Önce onlar buradaydılar. Her yönden etkilenen onlar oldu. Ama şimdi diğer popülasyonlar da etkileniyor – hepsi bir Dünya doğasının grupları.” Durumu hem ekosistemlerin hem de insan kültürlerinin çeşitliliğini yok eden bir “eko-katliam” olarak nitelendiriyor. 

Cullinan, her iki grubun da korunmaya ihtiyacı olduğu konusunda hemfikir ve tartışma çareler aramaya döndüğünde, yolculuk sırasında kafasına kök salmış olan büyük fikir hakkında tutkuyla konuşuyor: Onarıcı adalet. 

“Tavsiyemiz açısından, eğer Dünya Ana’nın perspektifinden bakarsanız, Amazon’u genişletmeniz gerekir – bu sadece [ormansızlaşmayı] durdurmakla ilgili değil, onu eski haline getirmekle ilgili.”

Konferansın gerçekleşeceği Belém’e bir gecelik otobüs yolculuğunun ardından jüri üyeleri, ünlü Brezilya Yerli lideri ve etkili yazar Ailton Krenak ile kapalı kapılar ardında bir strateji oturumu gerçekleştirdi. 1987’de Krenak, Brezilya Ulusal Kongresi’ne hitap ederken protesto amacıyla yüzünü siyaha boyadı ve 1988 anayasasında Yerli haklarının güvence altına alınmasında kritik bir rol oynadı.

2019 tarihli “Dünyanın Sonunu Erteleyecek Fikirler” adlı kitabında, insanların “Dünyanın büyük organizmasından ayrı durduğuna” dair baskın düşüncenin kesinlikle yanlış olduğunu yazmıştı. Yazılarında ve konuşmalarında Krenak, Yerlilerin düşünme biçimleriyle dalga geçen “şehir halkına” şiddetle karşı çıkıyor. Ona göre, yaygın çevresel yıkımı bilinçli olarak gerçekleştiren bir kültür sadece yanlış değil, psikotik. Tavsiyesi ise şöyle: “Farklı mağdur insan gruplarını içeren arazi haklarına değil, “ilerleme” kavramına dayanan Amazon’un sistemik, koordineli yıkımının büyük resmine odaklanın.

Ve böylece, ertesi gün sahnede, Sisters Dwyer ve Webster ön sırada otururken, yargıçların her biri kararın bir kısmını verdi.

Xingu bölgesi hakkında konuşan Pontes, Kanadalı madencilik şirketi Belo Sun’daki şirket yetkililerinin ve yatırımcıların Xingu halkıyla yüz yüze görüşmelerini tavsiye etti: “Böylece yatırım dolarlarıyla ne yapıldığını biliyor olacaklar.”

Carolina, Vale demir cevheri madeninden kaynaklanan ardışık hak ihlallerini detaylandırarak Carajás hakkında konuştu.

Greene, “Eğer doğa karar vermede söz sahibi olsaydı, Amazon ve halkı daha fazla korunabilecekti” dedi. Kendi ülkesinde doğa hakları anayasası, diğer şeylerin yanı sıra ormanı korumak adına ekolojik olarak hassas bir maden projesini engellemek için kullanılmıştı.

Chancosa izleyicilere, Amazon’u yok eden şirketlerin ve insanların ormanı onarma görevleri olduğunu ve tüm insanların Dünya’yı koruma sorumluluğu olduğunu söyledi: “Doğanın savunulması sadece Yerliler ve yoksullar için değildir. Bu herkesin sorumluluğudur.” 

Sırası geldiğinde, Cullinan mahkemenin ziyaret ettiği çeşitli topluluklardan bahsetti. Görüntülerde yargıçların arkasındaki bir ekranda dans ediliyordu ve tekrar Altamira’ya geri gelişinden bu yana onu büyüleyen, Amazon için onarıcı adalet fikrine geri döndü: “Normal mahkemelerin aksine bu mahkeme insanları cezalandırmakla ilgili değil. Aradığımız adalet, insan ve doğa arasındaki zedelenmiş ilişkilerin sağlığını yeniden tesis etmek için onarıcı adalettir.”

Kürsünün arkasında dururken, Yerli ve geleneksel insanlarla dolu kalabalığa, doğayı yakın bir akraba olarak görmenin doğru olduğuna ve Batı hukuk sisteminin yanlış olduğuna dair güvence verdi: “Bugün hiçbir bilim insanı dünyanın bir mekanizma olduğuna inanmıyor ancak bu yanlış düşünce hala kanunda geçerli. Doğanın hakları, bu yanılsamayı düzeltmekle ilgilidir.”

Salonda bir kez daha alkışlar patladı.

Bir dipnot: Kız kardeşlerle oturmak

Konferansın son gününde, Dwyer ve Webster’ı kürsünün dışında bir satıcı çadırının gölgesinde oturarak son sunumları izlerken buldum. Sıcak, güneşli bir öğle sonrasıydı, ama gölgede yaklaşık 10 derece daha soğuktu. Yakınlarda alışveriş yapanlar karmaşık el yapımı boncuklu takıları, sanat eserlerini ve hamakları karıştırıyordu.

Sonra birdenbire Guamá Nehri kıyısında bir kalabalık toplanmaya başladı. Burada bir futbol sahası uzunluğundaki bir duba yüksek kereste yığını ile akıntıya karşı yığılmıştı. Kalabalık durumu yuhalayıp, fotoğraf çekiyordu.

Yerel meyvelerden dondurma yiyen Dwyer ve Webster’a yanlarında oturabilir miyim, diye sordum. Onları Anapu’da izlerken, hem güçlerinden hem de yumuşaklıklarından etkilenmiştim. Yoksulları savunmak ve ormanı korumak için kelimenin tam anlamıyla bir silahın namlusuna bakıyorlardı.

Mahkemenin kararı hakkında ne düşündüklerini bilmek istiyordum.

Dwyer, “Söyledikleri her şeye katılıyorum,” dedi: “Ama birinin bunu öfkeli çiftçilerle dolu bir odada söylediğini görmek isterim.”

Bu yıl sadece bir keresteci Anapu’da 1000’den fazla korumalı Brezilya fıstığı ağacını kesti ve bunun için herhangi bir ceza almadığını söyledi. O ve Webster ahlaksız şiddete ve zulme tanık olmuştu- hepsi de cezasız kaldı. Stang’ın katilleri dışında bir kişi bile tutuklanmadı.

Dwyer, “Bunu yapabilir ve paçayı kurtarabilirler,” dedi: “Çünkü kâr ve para üzerine çalışan bir ekonomik sistemin içindesiniz. Dolayısıyla değer, insan hayatı veya doğanın hayatı değildir. Değer paradır.”

Dwyer buzlu şekerini bitirdiğinde, ona nehirden geçen kereste dubasını görüp görmediğini sordum. Alışkanlıkla bana Portekizce cevap verdi sonra tekrar İngilizce’ye döndü: “Anapu’da bunun gibi 10 gemi bir günde gider. Anapu’dan ayrıldıklarında kereste yasa dışıdır, ancak buraya Belém’e vardığında yasaldır.”

Yorumları bana, Cullinan ile yolculuğun sonuna doğru otobüste yaptığım konuşmayı hatırlattı.

Cullinan, Altamira’ya geldiğinden beri düşüncesinin değiştiğini söylemişti.  Yolculuktan önce, ormansızlaşmanın hükümetin pasifliğinin bir sonucu olduğunu düşünüyordu – çevre yasalarının uygulanmamasının bir tür istenmeyen sonucu. Ama şimdi sorunu daha bilinçli görüyordu: “Üretimi artırmak ve Yerli ve yerel toplulukların yoldan çekilmesini istiyorlar. Olanları sistemik olarak tasvir etmek bizim için önemli. Sistem bunun için kurulmuş.”

Ancak bunun Brezilya’nın ötesine geçerek, doğal kaynaklar üzerindeki devlet egemenliğinin küresel sistemine kadar uzandığını da ekledi.

Teoride uluslararası hukuk Amazon’u korumalıdır ancak bu yasalar yalnızca kabul ettikleri uluslararası yasalara bağlı olan devletler tarafından oluşturulur. Ve hükümetler Amazon’u korumadaki başarısızlığın herkes için bir sorun olduğunu görse de statükoyu sürdürmekte devletlerin çıkarları var. 

“Uluslararası hukuk düzeninin 21. yüzyılın zorluklarıyla başa çıkmak için tamamen yetersiz olduğu bir durumla karşı karşıyayız,” dedi Cullinan son olarak: “Mahkemenin bir düzeyde yaptığı şey bu paradigmaya meydan okumaktır. Gücümüz olmayabilir ancak fikirler dünyasında ekolojik gerçekleri ve doğayla olan karşılıklı bağımlılığımızı tanımamız gerektiğini söylüyoruz.”

Makalenin İngilizce orijinali