Hem yarayım hem de bıçak!
Tokat benim, yanak da!
Çark benim, çarka gerilmiş beden de!
Kurban benim, cellat da!

Ömer Faruk, “Yarabıçak”ta, düşünmeye Charles Baudelaire’in “Kötülük Çiçekleri”’nde yer alan bir şiirinden seçtiği bu dörtlükle başlar. Bu dörtlüğü seçişinde elbet bilinçli bir hesaplılık var. Buradaki oksimoronik ikiliği kullanmak ister yazar. Şiirin tümünde başka ikilikler de vardır: “bıçak – yara, çatlak ses – tanrısal senfoni, kan – kara zehir, tokat – yanak, sonsuz gülmeye hükümlü – artık gülümseyemeyen, kendi kalbinin vampiri vs…”

İkilik metaforu

Jean Paul Sartre, Baudelaire için “kendisinin uçurum olduğunu hisseden adam” der. Onda hep bir sahtelik, yapaylık, oynama, yaşamı ikilik içinde trajikleştirme çabası olduğunu, bu ikiliği kendi kişiliğinde de yarattığını söyler. Bunu, Baudelaire’in dramı olarak görür ve kendisini görmek için iki kişi olmak gerektiğine, kendisini inandırdığını söyler. Fakat bu ikilik, onun kendisini gerçekte görmesini de engeller. “Hem yarayım hem de bıçak! / Kurban benim, cellat da!” dizelerinde Baudelaire, hem bu ikilik arzusundan hareket eder hem de bilinçliliğini en yükseğe taşıyarak ben’in ben tarafından ele geçirilişini izlemek ister. Baudelaire bir cellatsa, neden kendisini kurban seçmiştir? Belki de Ben’in, kendi diğer ben’ini, ancak eziyet ederek ve eziyet çekerek hissedebildiği, görünür kıldığı ve bu yolla kendi kendisine de sahip çıkmayı başarabildiği bir ikilikten kaynaklanıyordur bu. Ya da insan türünün eylemlerinin tümünün, sonunda onu arzu ettiği cennete ulaştırmak yerine gittikçe cehenneme yaklaştırdığını vurgulamaya çalışıyordur. Ama Baudelaire’in bu hissediş ve görme çabası sonuçta başarısız oluyorsa, içine düştüğü derin yalnızlıkta kendisinin uçurumu da olmak isteyecek, kendisini düşerken seyretmeyi deneyimlemek isteyecektir.

Yarabıçak’ın düşünce evrenine girmenin zorluğu

Bu düşüncelerle Yarabıçak’ın, okurda ilkin “şaşkınlık” ve “tedirginlik” duyguları yarattığını düşündüğümü söyleyerek girizgâhımı yapmış olayım. Bir kitap için her şeyden evvel, sadece bu durum bile özgün, sıra dışı bir yazı ve fark yaratır demek yanlış bir yorum olmaz sanırım. Şaşkınlık, çünkü kitap, bugüne kadar okuduğumuz hiçbir kitaba ilkin biçim olarak benzemiyor. Uzun bir giriş yazısı, şiirsel alıntılar, aforizmalar, daha önce görülmemiş uzunlukta, yer yer asıl metinden de uzun dipnotlar / açıklamalar, arada küçücük, arada büyükçe yazılar; bazen bir deneme, makale, sohbet, bazen bir öykü, roman veya tamamen yeni deneysel bir biçim ve tür izlenimi bırakan, ödünç alınmış metinlerle metinlerarasılık özelliği taşıyan tuhaf bir biçimsel yapılandırma, okurun şaşkınlıktan bir süre hareket edemediği bir okuma serüveni yaratıyor.

Okur, ilkin okumaya nasıl başlayacağını, bu fragmantal yapıda düşünce takibini nasıl gerçekleştireceğini, ana metin ve uzun dipnotlar arasındaki ilişkiyi nasıl kuracağını, adı anılan bütün kitapların, aforizma, alıntı ve dipnotların bilgisine nasıl erişeceğini düşünerek bir şaşkınlık hissine kapılabiliyor. Tedirginlik çünkü Yarabıçak’ta Ömer Faruk o kadar çok düşünceye, disipline, felsefi yaklaşıma, romana, roman kahramanına, tarihsel, sosyolojik, psikolojik betimlemeye yer verir, gönderme yapar, onları referans alır ki; okurun da bütün bu zengin ve derin içerik karşısında kendi bilgisinin boyutuna ilişkin bir şüphe ve tedirginlik duymaması, kitabın içeriğine vakıf olamayacağı biçimindeki kaygıyı taşımaması zor görünüyor.

Nitekim bu okurun Deleuze ve Foucault’dan, Bauman’dan, Adorno’dan, Melih Cevdet’ten, Braudel ve Kim Ki Duk’tan, Oruç Aruoba’dan, J. Conrad’dan, Kusturica’dan Mehmet Eroğlu, Gasset ve Haşim’e; Kitab-ı Mukaddes’ten Gadjo Dilo’ya, Kovel’den Cemil Meriç’e, Tanpınar’dan Hasan Ali Toptaş’a… birçok entelektüel, düşünsel, edebi ve felsefi içeriğe vâkıf olmasının beklendiği bir okuma girişiminden bahsediyoruz… Buna bir de Yarabıçak’ın baştan sona hem biçimsel hem içeriksel bir reddiye biçiminde kurulduğunu da eklersek, okur için ne denli aklını, zihnini, bilgisini hem sınayacağı hem de zorlayacağı külfetli bir okuma tecrübesi yarattığını da görmüş oluruz.

Göçebe bir metnin ağır yükü

Yarabıçak metni, anlatım biçimi olarak soyut ve sembolik bir dil evreni üzerine bina edilirken, aynı zamanda somut ve imgelerle dolu bir anlam dünyasına da kapı aralamaya izin verir. Bu, iyi düşünülmüş, titiz bir işçilikle harmanlanmış anlatım biçimi, okur için hem metnin üst dokusundan derinliklerine inmeyi ve çeşitli düşünsel katmanları keşfetmeyi teşvik eder, hem de okuyucuyu farklı yorumlara ve düşünsel yolların izini sürmeye yönlendirir. Bu yaratıcı ve özgün biçimsel form, düşüncelerin ve kavramların etrafında dönerek, birçok farklı tema ve felsefi meseleyi iç içe geçmiş bir şekilde ele almaya imkân sağlar. Metnin tetikleyici dili, sık sık içerdiği sembol ve imgelerle soyut kavramları somutlaştırarak anlamsal görünürlüğü de artırır. Bu sembolleştirme ve imgeleştirme çabası ilkin kitabın adıyla başlar. Nitekim “Yara↔Bıçak” kavramlarının kendisinin başlı başına sembolik bir ifade olarak hermetik bir anlamlandırmaya izin verdiğini, okuru buna teşvik ettiğini ve hatta kışkırttığını anlarız. Bu bağlamda “Yara”nın, derinlik, deneyim ve dönüşümü simgelediğini; “Bıçak”ın ise keskinlik, sorgulama ve dönüştürme anlamları taşımakta olduğunu düşünebiliriz. Okurun ilk başta karşılaştığı bu iki kelime, metindeki temaları ve düşünceleri bir araya getirerek zengin bir sembolik evrenin zeminini yaratır.

Göçebe Düşünce ve Sınırların Aşılması: Metin, hem “yazı ve fark”ı hem de Deleuze ve Guattari’nin “göçebe düşünce” kavramını işleyerek, sabit kalıpları ve sınırları aşarak yeni düşünsel bağlantılar kurmanın önemini vurgular. Bu düşünce tarzı, sınırları zorlamak, beklenmedik ilişkiler kurmak ve farklı düşünme yollarını keşfetmek anlamına gelir.

Göçebelik: Michel Maffesoli’nin “Göçebelik Üzerine: İnisiyatik Başıboşluk”undan alıntılar yapan Ömer Faruk, yazarın, çağdaş paradoksu göstermeyi mümkün kılan bir “sosyolojik metafizik” uygulama niyetini açımlamaya çalışır… Maffesoli’ye göre yüzyılımızın post-modern insanı yeni tür bir konargöçerlikle iç içedir: Ulus-Devletin ve büyük ideolojilerin gerilemesi, bu yeni zeitgeist’in etken olmasının nedenidir. Bu çalışmada göçebelik, basit, kesinleşmiş ve tek nedenli bir kazanıma değil, bir dengenin gelmesini bekleyen, heterojen, bazen çelişkili unsurların ifade edildiği karmaşık bir yola dayalı antropolojik bir yapı olarak görülmektedir. Bir bütün olarak toplum gibi birey de bu çelişkili uyum içinde yenilenecektir. Yazar, bu bahiste birey ve toplumun, yerleşik her şeyden uzaklaşarak konargöçerlikle yeni tür “iyicil” bir bilimsel, sosyolojik, psikolojik, devrimsel değil ama evrimsel ilerleyişi, bir karşı medeniyeti kurabileceğine inanır görünüyor.

Yara ve Dönüşüm: “Yara↔Bıçak” zıt kavramları, derin deneyimler, içsel devinim ve niteliksel dönüşümü temsil eder. Yara; insanın içinde taşıdığı derin izleri, kalıcı değer – duygu – düşünce ve deneyimleri simgelerken, bıçak; sorgulama, çatışma, dönüşüm ve değişimin aracı olarak görülür. Bu ikili, insanın içsel yolculuğunu ve dönüşümünü yansıtan semboller olarak işlev görür.

Karnaval Kültürü: Bu bölüme farklı düşünürlerden alıntılarla başlayan Ömer Faruk, ilkin sanatın kalıcı olma – iz bırakma koşullarının; “sanatçının mutlak özgürlük bilinci ve yapıtın geleceğe cevap verebilme” imkânına sahip olmasıyla mümkün olabileceği türündeki yaklaşımını dile getirir. Fakat bu motifin asıl içeriği, yazar tarafından Yarabıçak’ın temel iletisine uygun olarak düşünülen ve hem hayatın hem sanatın sınırlarında yer alan “karnaval kültürü” nün yaşamın geneline yansıtılması, bir projeksiyon olarak kullanılması yönündeki değerlendirmeleridir. Yazar bu bölümde; Mihail Bahtin’in “Rabelais ve Dünyası” adlı eserinden ilham alır. Bahtin’in amacı karnaval kültürü tanımlaması üzerinden özgün bir yaklaşımla, olayları olağan algılama biçimini bozmaktı. Ömer Faruk’un da yapıtında olayların olağan algılama biçimini bozmayı amaçladığını görüyoruz… Bahtin’e göre Rabelais’in romanına nüfuz eden halk mizahı, ortaçağ pazar yeri popüler “kahkaha kültürüne” dayanmaktaydı… Bu yaklaşım bana bizim sol çevrelerce muhalif gösterilerde gözaltına alınan göstericilerin gülümsemelerini fotoğraflayıp altına “Gülmek, devrimci bir eylemdir!” deyişlerindeki tutumu anımsattı. (Gülmeye yüklenen abartılı bir anlam ve klişe slogan düşkünlüğü…) Nitekim Bahtin de bana göre karnaval kültürüne fazladan önem atfederek “popüler kahkaha kültürü, tüm yerleşik otoriter iktidar merkezlerine meydan okuyan farklı bir dünya imkânı yaratıyor”, diye düşünür.

Ömer Faruk, bu yerleşik otoriter iktidar merkezlerini sadece dini, politik alanla sınırlamaz, o, yazın, sanat, düşün ve siyasi alanın da bu tür merkezlerce işgal edildiğini ve çok uzun zamanlar boyunca gerçek işlevinden alıkonulduğunu düşünür.

… Bu karnaval kültürü motifini yorumlayışından şunu arzuladığını çıkarmak mümkün diye düşünüyorum: İnsanlığın geldiği bu yıkıcı, kötücül aşamayı tersine çevirmenin bir yolu olarak, her düzeydeki iktidar merkezlerinin hiyerarşik sistemini, sınırlarını, algı dayatmasını, kültürel kodlarını, bilgisini bozma; zora dayalı sistemlerin kural ve düzenlemelerini, yasalarını, otoritelerini, düşünme biçimlerini vs. askıya alma yoluyla geçersizleştirme…

Ömer Faruk’un karnavalının yalnızca dünya düzeniyle, insan türünün yaşam biçimiyle, yalnızca insan dünyasıyla sınırlanmadığını görürüz. Tasarlanan, tüm yaşam formlarının, bunu da aşan bir tahayyülle tüm varlıkların kimyalarının bir karnavaldaki gibi sınırsız, kuralsız, hiyerarşisiz ve renkliliğiyle bir karmaşa içinde karşılaşabildiği ve hatta birbirine dokunup birbirinin içinden geçtiği, geçerken dönüştüğü, dönüştürdüğü, birbirine karıştığı evrensel bir karnaval düzenidir. Aslında belki sonsuz evrenin kimya ve doğa düzenidir bu ve insanın yüklediği tüm sınırlayıcı anlamlardan azadedir. Bunlarla sınırlı değil tabii Ömer Faruk’un evrensel karnaval düzeni; daha fazlası var ve keşfedilmek üzere okurunu bekler… 

“Banka Soymuş Bir Devrimcinin İtirafları” adlı kurgusal metinde ise yazar, bir taraftan bütün dünyada sağ ideolojiler zaferler kazanır, sol ideolojiler kaybederken, bir taraftan da ideolojiler çağının tükendiği söylemleri güç kazanmışken, kadrajına daha dar bir alanı alarak kendi sol-devrimci anlayışı ile Türkiye özelinde sol-devrimci pratiğin spekülatif bir eleştirisini yapar. Yazar, sol işlerin gidişatının tanımını yapmaya çalışırken dünya solunun sağ liberalizm ve post-modern kapitalizm karşısında argümansız kalmışlığını, entelektüel tükenmişliğini veya patinajını çok fazla söz konusu etmeden, daha çok bizdeki arkaik sol pratiğin eleştirisine odaklanır. Bu eleştiriyi kurgusal bir metin içinde sürdürmesi şüphesiz, meselenin bütüncül entelektüel boyutunu çok yönlü ve derin biçimde sergilemesine engel olur. Türkiye solu özelinde sunduğu haklı eleştirilerinin, mevcut sol çevrelerin yorgun, bezgin ve tükenmiş ruh hallerinin “sükût suikastına” uğraması da meselenin derinleşmesine ve boyut kazanmasına izin vermiyor denebilir. Oysa özellikle bu tartışmaların yapılması günümüz için hem hayati hem acil bir mesele olarak görülmeliydi.

Düzenli ordu kurma, bayrak sallama, milli marş besteleme suçunu işlememiş olan çingeneler

Ömer Faruk’un yüklediği anlamlar ve düşünsel tarihi arka planı bağlamında göçebe düşünce ile çingeneler arasındaki ilişki, felsefi bir perspektiften ele alındığında oldukça ilgi çekici bir anlam ağı içinde hareket etmeye imkân sağlar. Deleuze’cü bir perspektiften bakan Ömer Faruk, çingenelere özgü bu yersizliği, yurt edinmemeyi, konargöçerliği Yarabıçak’ta şöyle ifade eder: “Özünde geleneksel felsefedeki ‘doğruluk’, ‘aşkınlık’ ve ‘tanrısallık’a karşı çıkmayı’, ortak görülerle ters düşmeyi, genel geçer kabulleri çiğnemeyi gözeten bir düşünme biçimidir’ (s.35).

Çingenelerin yaşam tarzı, düşünmenin / düşüncenin geleneksel kalıplarını zorlar ve farklı kültürler arasında köprüler kurarak yeni perspektiflerin oluşmasına zemin hazırlar. Göçebe düşünce ile Çingeneler arasındaki ilişki, farklılıkların ve çokluğun değerini vurgular. Çingenelerin bu hareketli yaşam tarzı, sabit ve alışılagelmiş düşünce kalıplarını sarsar / zorlar ve farklı kültürlerin etkileşimine açık bir zıt-uygarlık tahayyülüne alan açar. Bu bağlamda, Çingenelerin yaşam tarzı, göçebe düşüncenin temel prensipleriyle uyumlu bir şekilde çalışır ve sınırların aşılmasını teşvik edici sembolik bir rol üstlenir.

Yazar, bu çalışmasında çalışmasında, devletin ve toplumun dayattığı kavramların, düşünce kalıplarının, düşünme alışkanlıklarının ve algısal kodlamalarının insanların kimliğini ve özgürlüğünü nasıl sınırlayabileceğini göstermeye çalışır ve ayrıca söz konusu göçebe düşünce bilincinin yardımıyla her tür sınırlandırmaya karşı bir direniş mevzisinin nasıl kazılabileceğini göstermek ister. Ayrıca metinde imlenen “ihlal” çağrısının, sınırları aşarak normlara meydan okuma anlamında kullanıldığı, mevcut düzenin kabul edilen kurallarına karşı bir çıkış ve özgürleşme çabası olarak yorumlandığı ve “ihlal”de bulunmamanın yaşamı büsbütün “ihmal” anlamına geldiği de açıktır. Fakat bu anlatıda Ömer Faruk’un itiraz ettiği mevcut düzene, reel “uygarlık”a karşı işaret ettiği bir çeşit “karşı uygarlık”ın nasıl ve hangi dayanaklarla kurulabileceği açık değildir. Yani mevcudun eleştirisine yoğunlaşılmış bir yıkıcılıktan bahsedilebilir, ancak alternatifinin neyle ve nasıl inşa edileceği üzerinde çok düşünülmemiş, denebilir. Tabii bilinçli olarak da bu kodlama yapılmamış olabilir; ki bu ihtimal daha kuvvetlidir. 

Düşünmeler üzerine düşünme

Ömer Faruk, hiperteksti, okurun istediği gibi bilgisine erişebileceği bir düğümler ağı olarak çeşitli türden bilgilere bağlanmanın ve bunlara erişmenin bir yolu olarak kullanmış görünüyor. Nitekim bu çeşit bir metin, doğrusal olmakla sınırlandırılmamış, refere edilen diğer metinlerle bağlantılar içeren, okuyucunun doğrusal bir yol izlemek zorunda kalmadan direkt kendisini ilgilendiren bilgiye atlamasına izin veren bir dizin içeriyor. Uzun dipnotlar da ana metin ile ipini koparmadan okumak isteyen herkese ek bilgi sağlamak için tercih edilmiş. Bilgiyi birbirine bağlamak için yer yer ana metinden daha uzun dipnotlar / açıklamalar, çok sık başvurulan alıntılar, aforizmalar; düşünce tarihinde öne çıkmış, yaratıcı ve şaşırtıcı yaklaşımlar; çok sayıda farklı esere ve eser kahramanına yapılan göndermeler (örneğin Melih Cevdet Anday’ın Raziye romanı ve ana kahramanı gibi…), bunlarla kurulan analojiler ve nihayetinde “Banka Soymuş Bir Devrimcinin Samimi İtirafları” başlığı altındaki kurgusal metin, Yarabıçak’ı en önce içerik ve biçim konstrüksiyonu bakımından özgün kılıyor.

… Sonuç olarak diyebiliriz ki Yarabıçak, Deleuze’ün da ilham aldığı bir Nietzsche’ci düşünme çabası olarak ilkin, onun “aktif nihilizm” diye tarif ettiği bir perspektiften yola çıkıyor ve hep yolda olmayı, bir menzile varmamayı ve (hatta bir menzil olduğu fikrini dışarıda bırakarak) yolculuğun kendisini daim kılıyor. Bilindiği gibi Friedrich Nietzsche’ye göre aktif nihilizm seçkinler ve özgür ruhlar içindir. Bu düşüncenin, her şeyi sorgulamaktan ve her şeyin zorunlu olarak yanlış olduğu ilkesinden yola çıkmaktan oluşan bir düşünme biçimi vardır… 

Ömer Faruk da bu bilinçle yola çıkmış, göçebe düşüncenin taşıyıcısı olmuş gibidir ve bu nedenle yol boyunca sistemli bir biçimde yerleşik düşünme ve kanılara saldırır. Göçebelik burada, uygarlığın verili biçimine, onun kodlarına karşı çıkarken, onu yıkmayı tasarlarken Nietzsche’ci bir yaklaşımla dinleri, kadim felsefi düşünceleri, ideolojileri, kültürel aktiviteleri, kanunları, sözleşmeleri, kurumları ve var olduğu biçimiyle devleti yeniden kodlamanın reddiyesidir. Ömer Faruk da bu yüzden olsa gerek; Yarabıçak’ta karşı çıktığı uygarlaşma tarihinin zıddını kurmaz ya da neyi arzuladığını bildirmez. Kısacası bir kodlama çabasına girişmez. Yalnızca anarşizan, özgürlükçü bir politik tavrın gerekliliğini iletir.

Zor bir metin, zoru seven okurlar için…