[2022’nin ardından] Okunacak güvenilir kağıtlar yoktu

İngilizler, halk sağlığı uzmanlarına “kağıt doktoru” derler, ki doğrudur. Tıp (hekimlik mesleği) bilimlerinde her gün binlerce bilimsel makale yayımlanır. Halk sağlığı, tıbbın dışına taşan çok geniş multidisipliner alanıyla bu sayıyı tek başına bile katlar. Biz halk sağlığı uzmanları, kendi meslek alanımızla ilgili makale ve kitaplardan başka, bir de çok sayıda istatistik, kurum yıllığı ve ÇED raporu vb. okuruz. Sonra da tek tek insanların değil bütün toplumun farklı gruplarının sağlığı ile ilgi tanılar koyar ve bunlar hakkında reçete benzeri uzun raporlar, kitaplar ve makaleler vb. yazarız.

Okunması ve yazılması gereken bilgi ve sorun o kadar fazladır ki, giderek sadece uzmanlık alanınızın ilgi ve ileri uzmanlık alanları ve konuları dışında yayın okuyamaz hale gelirsiniz ve diğerlerini başkalarının okuması olasılığına bırakır ya da gelecek günlere gittikçe biriktirerek ötelersiniz.

Güvendiğiniz dağlara sürekli kar yağıyorsa

Eğer bu öteleme ve seçici okuma vb. işi bir üniversite veya devlet kurumu aracılığı ile görev ve sorumlulukların 6N1K’sı hukuki  olarak yazılıp, kişi ve kurumlara paylaştırılmaz (devlet kurumları içindeki kimi uzmanlık kurum ve enstitüleri vb.) veya paylaştırılsa bile yaklaşık özellikle son on yıldır olduğu gibi her yılın sonunda yayınlanması beklenen doğru bilgiler içeren yıllık istatistikler vb. yayınlanmaz ise bu durum devletin geleceğini her yönüyle tehdit eden devasa bir yalana ve aldanmaya dönüşür. Okunmayan kağıtlardaki güncel bilgileri içermeyen (günümüzde elektronik yazı) ve yayınlanmayan ya da yanlış verilere dayalı yayınlanan istatistikleri herkes (bütün diğer kurumlar, bakanlıklar, hükümet, iktidar ve muhalefet partileri siyasi partiler yargı, yasama ve sonunda cumhurbaşkanı dahil) güncel ya da doğru zanneder. Bu, ulusça, büyük bir kendini kandırmaya yol açan; büyük bir aldanmadır. Neyi bilmediğini bilmemek, ordusundaki asker ve silah sayısını bilmeyen devlet olmak gibidir. Var ve eksiksiz zannedersen talep de etmezsin ve hikaye, masal, roman gibi kurgusal olan metinlerdeki gibi, olmayan ya da yalan-yanlış bilgileri varmış; bu yıl olmuş ve doğru sanırsın. Bunun en güzel kötü örneği eski Türkiye Atom Enerjisi Kurumu’nun (TAEK), 28 Mart 2020 tarihli 31082 sayılı Cumhurbaşkanlığı kararnamesiyle kapatıp Türkiye Enerji, Nükleer ve Maden Araştırma Kurumu’na (TENMAK) devredilmesiyle doğan bilgi ve istatistik boşluğudur.

Herkes, her şey eksiksiz ve yolundaymış gibi plan, program, stratejiler yapmaya ve kararlar almaya devam eder. Bilinmeyen bilginin hangi bilgi olduğunu bile bilmeden karşılaştırmalar da yapılamaz veya yapılanlar hatalı sonuçlar verir. Karşılaştırma yapılamazsa iyiye veya kötüye gidişin kanıtlarını, neden ve sonuçları bilemeyiz.

Benim işim değil ki (1)

Öykümüz: herkes, birisi, herhangi biri
ve hiç kimse adlı dört kişi hakkında.

Yapılması gereken, önemli bir iş vardı.
Herkes, birisinin bu işi yapacağından emindi.

Gerçi işi herhangi biri de yapabilirdi, ama hiç kimse yapmadı.
Birisi buna çok kızdı, çünkü iş, herkesin işiydi.

Herkes, herhangi birinin bu işi yapabileceğini düşünüyordu,
ama hiç kimse herkesin yapamayacağının farkında değildi.

Sonunda herhangi birinin yapabileceği bu işi,
hiç kimse yapmadığı için herkes birbirini suçladı.

Bu nedenle, bir uyarı yapmak, eksiği örneklemek için meslek ve ilgi alanımla ilgili, üzerinden bir yıl daha geçtiği halde 2022’de de hâlâ bilmediğimiz (olmayan veya doğruluğundan şüphe ettiğim) birkaç önemli bilgiyi çıkardım (2):

Grafikte görülmeyen 2007’deki %0,58 gibi açıklayamadığım, ama 2020’deki covid-19 ve bağlı nedenleriyle açıkladığım %0,55’lik gibi beklenenden olağandışı çok düşük nüfus artış hızları TÜİK’in yayımladığı, 2021 yılını da içeren nüfus verilerini güvenilmezleştiriyor. 2010-2020 arasında binde 5,14 olan ortalama kaba ölüm hızı oranından hesapladığım ölüm sayısını doğum sayısından çıkarıp kalanı 2019 nüfusuna ekleyerek yaptığım çok kaba hesaplamalarıma göre 86.336.954 olması gereken 2020 yılı beklenen Türkiye nüfusunu TÜİK, beklenenden yaklaşık 2,7 milyon daha az, 83.614.362 olarak açıkladı.

2020’de 1.115.821 canlı bebek doğduğu halde nüfustaki yaklaşık 2,7 milyonluk azalmanın tamamının değilse de çoğunun, bilmediğimiz başka nedeni yoksa (yurt dışı göç, savaş veya afetlere bağlı çok sayıda ölüm veya maddi toplama çıkarma hatası vb.) covid-19 ve bağlı nedenlerine bağlı ölüm olma ihtimalini kimse yok sayamaz. Bazı yıllardaki 300 binden fazlayı bulan beklenenden fazla nüfus artışlarını ise tam sayısını bilmediğimiz vatandaşlık verilen yabancılarla veya Türkiye’de doğan çok sayıdaki mülteci bebekleri ile açıklayabiliriz (2).

Toplam ölüm sayısı ve kaba ölüm hızı, beş yaş altı ölüm hızı; yenidoğan (bir aylık bebek) ve bebek (0-12 aylık) ölüm oranları (4) ve ölüm nedeni istatistiklerinin Türkiye toplamları ve illere göre dağılımlarının 2020 ve 2021 yılı verilerini bilmiyoruz. Bunlar ve alttaki kanser istatistikleri, ülkenin toplum ve çevre sağlığı durumunun bilinmesini sağlayan; hesaplanabilir, karşılaştırılabilir ve önlemler geliştirilebilir en önemli halk sağlığı ölçütleridir.

2018-2019-2020-2021 yıllarına ait Türkiye toplam ve illere göre kanser istatistiklerini bilmiyoruz (2017 istatistiği dört yıl gecikmeyle 2021 yılında yayınlandı) (5).

Var olan, fakat olumsuz bazı istatistikler: Tabloda görüldüğü gibi Türkiye’nin 2020 yılı tehlikeli atık miktarı 2018 yılına göre %204’den fazla artmıştır. Bu artıştan, toplam atık miktarları da %158’den fazla artan maden sektörü sorumludur (6).

Yaşam memnuniyeti: 18 yaş üstü nüfusunun 2010’da 61,2’si mutlu olan Türkiye’nin: 2018’de 53,4’ü; 2019’da 52,4’ü; 2020’de %48,2’si ve 2021’de 49,3’ü mutludur (7). Ne var ki Türkiye memnuniyet araştırmasının illere dağılımı 2013 yılından yayınlanmamaktadır.

Bu yazıdan sonra “Büyük Çin Kıtlığı”nın nasıl olduğunu ve  “Çin’in Büyük Serçe Kırımı”nı ben mi yazayım yoksa siz mi kendiniz bulup okursunuz (8,9)?

*

Yararlanılan kaynaklar:

1. Taban Gazetesi, Yıl:1 Sayı: 3-4;15 Temmuz/15 Ağustos 1994.
2. https://biruni.tuik.gov.tr/ilgosterge/?locale=tr 03.01.2023 tarihli erişim.
3. https://www.wikiwand.com/tr/T%C3%BCrkiye_demografisi 03.01.2023 tarihli erişim.
4. https://www.who.int/data/gho/data/countries/country-details/GHO/turkey?countryProfileId=e15ebd1a-7ed0-4d05-9659-98efa265037a 03.01.2023 tarihli erişim.
5. https://hsgm.saglik.gov.tr/depo/birimler/kanser-db/istatistik/Turkiye_Kanser_Istatistikleri_2017.pdf 03.01.2023 tarihli erişim.
6. https://data.tuik.gov.tr/Bulten/Index?p=Atik-Istatistikleri-2020-37198 03.01.2023 tarihli erişim.
7. https://data.tuik.gov.tr/Bulten/Index?p=Yasam-Memnuniyeti-Arastirmasi-2021-45832 03.01.2023 tarihli erişim.
8. https://www.wikiwand.com/tr/B%C3%BCy%C3%BCk_%C3%87in_K%C4%B1tl%C4%B1%C4%9F%C4%B1 03.01.2023 tarihli erişim.
9.  https://onedio.com/haber/dunya-tarihinden-cok-ilginc-bir-hikaye-cin-i-felakete-surukleyen-serceler-537330 03.01.2023 tarihli erişim.