Hem yükselen sebze meyve fiyatları hem de kentte daha sağlıklı beslenme arayışıyla bahçede, balkonda, saksılarda küçük tarım alanları yaratmak daha çekici hale geldi.
Büyük bahçelerimiz, seralarımız olmasa bile evlerimizde pek çok yenebilir bitkiyi yetiştirmek mümkün; üstelik kolay.
Bazı temel noktalara dikkat ederek, evde, balkonda dilediğiniz sebzeleri, meyveleri, otları yetiştirebilmek ve hem toprakla uğraşmanın hem de kendi yiyeceğinizi üretmenin tadını çıkarabiliriz.
Yaz aylarına yaklaşmamızla, pek çok meyve ve sebzenin ekim zamanı da geldi. Hangi fidenin nasıl dikilebileceğini, nasıl verimli yetiştiricilik yapılabileceğini, toprak, su ve gübre konusunda dikkat edilmesi gerekenleri derledik.
Fide seçiminde dikkat edilmesi gerekenler
- Fide ve tohumlar mutlaka güvenilir bir kaynaktan alınmalıdır.
- Fide alınırken koyu yeşil yapraklı, kalın ve kısa saplı, bol köklü ve kök boğumları hafif mor olanlar seçilir.
- Solgun, ince saplı ve aşırı uzamış fazla genç ve fazla yaşlı fideleri almamalıdır.
- Fideler çok boylu olmayıp kalın ve kuvvetli, kök sistemi tam ve sağlam olmalıdır.
Mayıs ayında dikmeye uygun sebze ve meyvelerden bazıları şöyle: Domates, salatalık, patlıcan, kabak, havuç, roka, maydanoz, nane, yeşil biber, çarliston, dolmalık biber, semizotu, ıspanak, bamya, havuç, pırasa, mısır, kavun, dereotu, fasulye, marul, karpuz, taze soğan.
Havuç, turp, pancar, bamya, bakla gibi sebzeler fidelenmez, tohumdan ekilirken, domates, patlıcan, biber gibi sebzeler fide olarak ekilir.
Fide nasıl dikilir?
Fide dikimi akşamüstü veya sabah erkenden, havanın serin olduğu saatlerde yapılmalıdır. Sıcak saatlerde dikim yapmamalıdır.
Ellerin ve kullanılan aletlerin hijyenine dikkat edilmeli sağlamak için mümkünse eldiven takılmalıdır. Bahçede fidelerin yerleştirme aralıkları, bitkiye göre farklılık gösterse de, genelde bitkinin dal ve yapraklarının büyümesine, çiçek ve meyvelerin birbirini gölgelemeden güneş alabilmesine izin verecek aralıklarda yapılmalıdır.
Güneş ışığından daha fazla yararlanabilmesi için kuzey-güney yönünde dikimler yapılabilir.
- Fideler, kabından yapraklarından tutarak ve gövdeyi zedelemeden çıkarılır. Kök topunun üst kısmı zemin yüzeyi ile aynı seviyede olacak derinlikte bir delik açılır
- Deliklere, dikim çubuğu yardımı ile üçte ikisi toprak altında kalacak biçimde dikilir ve fidenin kök boğazı toprakla örtülmez. Çok derine yerleştirmemeye dikkat edilir, aksi takdirde saplar çürüyebilir.
- Can suyu hemen verilir.
- Dikimden sonraki günlerde, dengeli gübreleme ve sulama yapılmalıdır.
- Fidelerin ilk haftasında çiçeklerin, yaprakların içinde böcek kontrolü yapılmalıdır. Hastalanan bitkiler kurur veya çürür.
Bahçede yetiştirilen fideler için, can suyu verildikten yaklaşık on gün sonra çapa yapıp toprağı havalandırabilir, yabani otları temizleyebilirsiniz. Bu işlem fide köklerini hastalık ve böceklerden korur. Çapalamalar bir ay içinde toplam üç defa aralıklarla yapılabilir, ardından su verilmelidir.
Toprağa değen yapraklar, bitki yetişkin hale gelince kesilmelidir. Bu bitkinin hava almasını sağlar ve topraktan gelen mantar hastalıklarını azaltır.
Bitki fazla uzayıp eğilmeye başlamadan sırıkları dikilir. Fideler zedelenmeden yumuşak bağlarla sırığa bağlanır. Bitki uzadıkça bu işlem tekrarlanır.
Aynı toprakta birkaç yıl üst üste dikim yapmak, verimliliği azaltabilir. Fide için seçilen alanın drenajı önemlidir, bina, ağaç gölgesi veya yol üstüne dikilmemesi gerekir.
Saksıda da hepsi mümkün: Püf noktaları
Hiçbir şey güneşte olgunlaşmış ürünlerin bahçe tazeliğiyle karşılaştırılamaz. Ama kendi ekinlerinizi yetiştirmek için büyük bir bahçeye ihtiyacınız yok. Kaplara sıkıştırılmış bitkilerden sağlıklı bir hasadın tadını çıkarabilirsiniz. Bir verandaya, güverteye veya çatı katına yerleştirilen yenilebilir mahsul kapları, aile yemeklerini lezzetli tatlarla sunabilir.
Birçok bitki saksıda yetiştirmek için mükemmeldir. Bahçecilik veya bitki yetiştirme konusunda yeni olan bahçıvanlar için saksı ve yataklar çok iyi bir seçimdir. Bunların dışında eski şarap fıçıları, konteynırlar gibi kaplarda da uygun ortamı sağlayabilir ve bitkileri ekebilirsiniz.
Burada kabın seçimi önemlidir. Saksılar mutlaka drenajlı olmalı ve altına uygun büyüklükte delikler açılmalıdır.
Bitkinin kök derinliğine uygun büyüklükte, bütçeye göre ahşap, beton, plastik, metal, seramik malzeme tercih edilebilir. İhtiyacınız olan saksı büyüklüğü, yetiştirdiğiniz ekinlere bağlıdır
Saksıları altından akacak suyun sorun yaratmayacağı yerlere yerleştirin. Saksıdaki bitkiler durgun suyun içinde uzun süre bekletilmemeli, drene olmuş su, içinde oturduğu tabaktan boşaltılmalıdır.
Malzemelerin suya verdiği tepkilere, örneğin ahşabın çürümesine dikkat edilmelidir. Toprak saksılar sırlı tercih edilebilir, bu toprağın suyu emmesini önler. Plastik kaplarda, güneş altında kalacaksa açık renkler tercih edilmelidir.
Sırsız pişmiş toprak kaplar gözeneklidir, bu da toprak nemini korumayı zorlaştırır. Ahşap çürüyebilir; beton ağırdır. Bütçenize ve hedeflerinize göre seçim yapın.
Saksı ve yatak gibi kaplar içinde büyüyecek meyve ve sebzeler, daha çok gübreye ihtiyaç duyar.
Saksı için kaliteli bir karışım kullanılmalı, bahçenizdeki toprak kullanılmamalıdır. Torf karışımlar sıklıkla turba yosunu, kompost, kum, perlit, vermikülit ve hindistan cevizi lifi (cocopeat) karışımı içerir. Saksılara bir kürek bitmiş evde yaptığınız kompostu ekleyebilirsiniz.
Tüm yenilebilir ürünler, büyüme mevsimi boyunca düzenli beslenmeden yararlanır. Gübreyi etiket talimatlarına göre uygulayın.
Hava ısındıkça ve bitkiler olgunlaştıkça, saksıları her gün, bazen günde iki kez sulayabilirsiniz. Damla sulama sistemi, sulamayı kolaylaştırır. Su tutma kapasitesini artırmak için toprağa su tutan maddeler ekleyin.
Taşımayı kolaylaştırmak için hafif bir tane seçebilir veya tekerlekli bir platform üzerine koyabilirsiniz. Aşırı büyük bir saksıya küçük bir bitki dikmekten kaçının.
Saksılar, kuzey iklimlerinde kışın ışık sağlamak için güneye veya güneybatıya bakan bir pencereye yerleştirilebilir. Kışın nem eksikliği, iç mekanlarda narenciye yetiştirmenin en büyük zorluklarından biridir. Bitkileri nemlendirmek için difüzör veya su dolu tepsilerin üzerinde kaplar kullanabilirsiniz. Bitkileri ısıtıcılardan veya soğuk hava akımlarından uzak tutun.
Büyük meyve ağaçları dikebileceğiniz bir bahçeniz yoksa bile, genetik cüce ve bodur tiplerini tercih edeceğiniz meyveleri saksıda yetiştirebilirsiniz.
Adlarında “veranda”, “pixie” veya “mini” gibi kelimeler bulunan bitkiler genellikle daha küçük boylara sahiptir ve saksılarda gelişir.
Kabak, salatalık veya fasulye gibi asma bitkilerinin çalı türleri, saksılar için uygun olan daha küçük bir boyuta kadar büyür.
Saksıda bodur tiplerini yetiştirebileceğiniz ve iyi verim alabileceğiniz bazı meyve türleri: Elma, incir, üzüm, şeftali, nar, nektarin.
Sebze ve meyve yetiştirmeye dair temel bilgiler
Bitkiyi yetiştirmeye karar verdiğiniz yere göre bakımı fark edecektir, yani direkt bir bahçeye, yatağa veya saksıya dikmek arasında fark vardır. Fakat bazı temel noktalara, yer fark etmeksizin dikkat edilmelidir:
Yerel olarak uygun çeşitler seçilmelidir. Her sebze çeşidi her alanda iyi yetişmez. Yaşadığınız yer için hangi çeşitlerin en iyi olduğunu yerel kreşinize veya kooperatif genişletme ofisinize sorun. Bölgenize özgü hastalıklara direnen veya iklim koşullarınızda daha iyi mahsul veren çeşitler olabilir.
Yılın doğru zamanında ekim önemli. Bazı bölgelerde ekim pencereleri çok dardır ve iyi bir hasat için onları oldukça hassas hareket etmeniz gerekir. Diğer alanlarda da, yaz boyunca birkaç kez ekim yapabilir ve daha uzun bir hasat mevsimi sürdürebilirsiniz.
Yerel fidanlıklar ve kooperatifler, yerel ekim tarihleri için en iyi kaynaktır.
Sulamaya dikkat edin. Bitkilerin kurumaması için toprak nemini bile koruyun, ancak aşırı su vermeyin. Derinlemesine sulamanın ardından tekrar sulamadan önce toprağın kısmen kuruması için zaman verin. Tutarsız sulama, çoğu sebzede verimi düşürür ve salatalık ve marul gibi diğer sebzelerin tadını acılaştırır. Otomatik bir zamanlayıcıya bağlı damla sulama sistemi kurmak en iyi seçenektir.
Düzenli gübreleme önemli. Neredeyse tüm sebzeler için düzenli gübre önemlidir. Çoğu, en az 4-6 haftada bir azotlu gübre ile beslenmelidir. Bununla birlikte, bazı sebzelerin, özellikle domateslerin daha az üretilmesine neden olabilecek aşırı gübreleme yapmamaya dikkat edilmelidir.
Malç, bitkileri korur. Toprağın üzerini örtmekte kullanılan tüm malzemelere ”malç” adı verilir. Sebze bitkilerinizin köklerine uygulanan 5-6 santimlik bir organik madde tabakası toprağı soğutacak, yabani otları azaltacak ve toprak nem dalgalanmalarını önlemeye yardımcı olacaktır.
Yabani otları temizleyin. Yabani otlar su, besin maddeleri ve güneş ışığı için sebzelerle rekabet ederek verimi düşürür. Yabani otları elle çekin ve minimumda tutmak için toprağı sık sık havalandırın.
Pek çok böcek, taze sebzelerden bizim kadar zevk alır.
Hasat sıklığına dikkat edin, sık hasat yapın. Birçok sebze, özellikle fasulye, kabak, biber ve salatalık, sık hasat edilmezse üretimi durduracaktır. Birkaç günde bir toplayabilirsiniz. Topladığınız her şeyi yiyemiyorsanız, arkadaşlarınızla veya komşularınızla paylaşabilirsiniz.
Tarım zararlılarını kontrol edin. Böcek hasarına karşı her zaman gözünüz açık olsun ve bitkilerinizi, sebzelerde kullanım için uygun solüsyonlarla koruyun. Bahçenizde sezon sonu temizliği yapın. Kalan bitki parçalarını çıkarın, düşen yaprakları toplayın.
Toprak nasıl olmalı?
Sebze- meyve üretimi için en ideal ve verimli toprak, gevşek, humus bakımından, yani besin ve organik madde bakımından zengin, kumlu ve killi karışımlı topraklardır. Geçirgen, kili az olmalı; çamurlaşmamalı, yıl boyunca üzerinde çalışılabilmelidir.
Toprağın nemli, yumuşak ve iyi drenajlı olmalıdır. Su tutma kapasitesi yüksek olmalıdır. Eğer toprak killi ise humik asit kullanımı toprağın yapısı değiştirilebilir.
Bahçede düz, güneş alan ve rüzgardan korunan bir yer seçilmelidir. Yaprak ve kökleri yenebilen bitkiler daha çok gölge sevse de güneş, sebze ve meyvede verimi artırır.
Bahçede yıl boyu ekip biçme yapıyorsanız, sonbaharda yaklaşık olarak 20-30 cm kadar derinden belleme yaparak toprağı havalandırabilirsiniz.
İlkbaharda dikimden önce sebzelerin dikileceği alanlar belirlendikten sonra toprak organik gübre veya kompostla gübrelenerek tekrar bellenir.
Gübreleme çok önemlidir. Öte yandan, bitkilerin yenileceğini akılda tutmalı, kirli, mikroplastik ve zehirli gazlara yoğun maruz kalmış otoban kenarı, çöplük gibi alanlarda ekim yapılmamalıdır. Gübre olarak sadece Organik Tarımda Kullanılabilir Sertifikalı ürünler kullanılmalıdır.
Her yıl aynı yerde aynı bitki ailesinden mahsul yetiştirdiğinizde, hastalık organizmaları toprakta birikebilir. Ekeceğiniz mahsulleri üç yıllık bir döngüde değiştirip bahçeniz için bir rotasyon planı geliştirebilirsiniz. Örneğin domates, patlıcan ve biber aynı ailedendir. Lahana ailesi üyeleri arasında brokoli, Brüksel lahanası, kara lahana ve lahana bulunur.
Ne kadar güneş yeterli?
- Meyve veren bitkiler için (biber, domates, fasulye): günde en az 6 saat güneş ışığı,
- Yaprak (lahana, Brüksel lahanası, brokoli) ve kök (patates, şalgam) veren bitkiler için: Günde en az 4 saat güneş ışığı,
- Salata yeşillikleri ve baharatlar için (marul, ıspanak, maydanoz): günde en az 4 saat güneş ışığı veya açık gölgede tüm gün parlak, dolaylı güneş ışığı yeterlidir.
Bitkilerin aşırı güneş alması ise hasat verimliliğini azaltacaktır.
Hastalıktan kaçınmak için insektisit (böcek kovucu) bitkiler
Sentetik tarım ilaçlarının bilinçsiz kullanımı insana ve ekosisteme zarar verirken, zararlılarda direnç geliştirmeye de yarayabilir. Bahçeyi, bazı bitki kombinasyonlarını aynı anda ekerek tarım zararlılarından korumak mümkündür.
Bazı bitkiler, doğal olarak özütlerinde tarım zararlılarını uzaklaştıran maddeler içerir. Bunlardan bazıları şöyle:
Pire otu (Chrysanthemum cinerariaefolium): Böceklerde felce sebep olarak hızlı bir ölüm meydana getirir. En büyük dezavantajı gün ışığında çabuk parçalanmasıdır. Bu sebeple daha çok karanlıkta depolanmış ürün ve ev zararlılarına karşı yaygın kullanımı vardır. Matricaria recutita, yani Alman papatyası sanılarak kullanılmamalıdır.
Neem (Azadirachta indica): Neem Ağacından elde edilen Azadiraktin günümüzde üzerinde en çok çalışılan doğal insektisit maddedir. Anavatanı Hindistan olan bitkinin yaprak, meyve, kabuk ve tohum gibi kısımlarından elde edilen özütleri kullanılır. Nem uçurucu yağı bu amaçla kullanabilirsiniz.
Sarımsak (Allium sativum): Sarımsağın böcek uzaklaştırıcı etkisinin, kükürt içeren sekonder metabolitlerinden kaynaklandığı sanılmaktadır. Sarımsak özellikle lahana ve marul zararlılarından koruma sağlar.
Biberler (Capsaisin): Capsaisin, bitkide acı lezzeti veren bileşiktir. Genel böcek ve akar zararlıları için uzaklaştırıcı etkilidir. Ancak bal arıları üzerinde toksik olabilir.
İnsektisit ve herbisit amaçla kullanılabilecek diğer uçucu yağlar, Adaçayı (Salvia spp.), Anason (Pimpinella anisum), Biberiye (Rosmarinus officinalis), Fesleğen (Ocimum basilicum), Kekik (Origanum spp.), Kimyon (Cuminum cyminum), Nane (Mentha spp.), Pelinotu (Artemisia spp.)
Permatürk Vakfı‘ndan Eczacı Ece Ülkü Bayar, Citronella, Lavanta, Sedir, Nane, Palmarosa uçucu yağlarını bit ve sivrisinekten korunmak için lavanta hidrolatı ya da distile su içine ilave ederek sprey şeklinde uygulayabileceğimizi de ekliyor.
Biber ve domates için püf noktalar
Mutfağımızda büyük yeri olan biber ve domatesin şaşırtıcı derecede çok çeşidi vardır. Siyahtan yeşile, sarıdan beyaza kadar farklı boyut, şekil ve renklerde biber ve domates bulunur.
Bölgenizde iyi yetişen çeşitlerden dilediğinizi seçebilirsiniz.
Biber:
Biberlerle ilgili en güzel şeylerden biri, az çabayla büyük verim sunmalarıdır. İster saksıda ister ekim yataklarında yetiştirin, temel bileşenleri sağladığınız sürece bolca biber alırsınız: Toprak, su, gübre.
Biberler günde en az altı saat güneşi tercih eder. Organik madde ve fosfor açısından zengin, iyi drene edilmiş ılık bir toprak iyi olacaktır.
Biber tohumu ya da fidesi en az 25 cm derinliğinde açık renk bir saksıda torf, bahçe toprağı ve gübre karışımlı toprak ile saksıda yetiştirilebilir.
Biberleri suladığınızda gübreler etkisini zamanla kaybedeceği için belirli aralıklarla saksıyı gübrelemek önemlidir. Sıvı gübreler yanında granül gübreler azot ve fosfor verilebilir.
Biberler, gündüz sıcaklıkları 21-26 ve geceleri 15-20 derece olduğunda en iyi şekilde büyür. Sıcaklıklar 12 derecenin altına düştüğünde veya 29’un üzerine çıktığında büyüme duraklayabilir ve çiçekler düşebilir.
Dikilen biberlerin yaprakları hafifçe dokunmalıdır. Dar aralık, suyun buharlaşmasını azaltır. Yakın çerçeveleme, bitkilerin olgunlaşan meyvelerini gölgeleyerek güneşten yanmasını önler.
Meyve olgunlaştıkça, kırılmayı önlemek için yüklü sapları sopalara tutturabilirsiniz. Bitkiler çiçek açıyor ama meyve görmüyorsanız, bu sopaları hafifçe sallayabilirsiniz Biber çiçekleri kendi kendine tozlaşır. Biberlerin sapları kararırsa, bu hastalık değil, olgunlaşma belirtisidir. Meyveler oluşmaya başladığında, gübrelemeye devam edin.
Biberleri yeşil olduklarında toplamaya başlayın veya kırmızı, sarı veya turuncu olana kadar bekleyin. Yeşil biberlerin toplanmasıyla ve bitki daha fazla meyve oluşturmaya devam edecek.
Hasatta, temiz bir kesim yapmak ve büyüyen gövdelere zarar vermemek için sapları keserken keskin ve temiz bir bıçak veya makas kullanın. Biberlerin üzerine bir parça sap bırakmak depolamayı artırır.
Domates:
Domates, yetiştirebileceğiniz en kolay ve en faydalı sebze bitkilerinden biridir.
Domates, sıcak ve ılıman iklim bitkisidir.
Gündüz 17 ve 26˚C, gece ise 14 ila 18 derece aralıkları sever. Sıcaklık eksi derecelere kadar düşerse çünkü bitki zarar görür. Gerekirse hem domates hem de biber bitkilerini geç donlardan koruyun
Domatesler, zengin, iyi drene edilmiş toprakta yaklaşık sekiz saat doğrudan güneş ışığına ihtiyaç duyar.
Bahçede, domatesler derinden köklenir, bu nedenle bahçe toprağını en az 60 santimetre derinliğe dikebilir, kompost ve gübre kullanabilirsiniz. Domatesleri saksıda da derine yerleştirip ve açıkta kalan gövdenin çoğunu toprakla kaplayın. Sapın o kısmını gömerek alt yaprakları çıkarın. Yaprakların tutunduğu yerde kökler çıkacaktır.
Basit bir tahta kazık veya geleneksel bir domates kafesi, çalı domates ve biber çeşitlerini desteklemek için kullanılabilir.
Domatesleri, en az 40 santimetre genişliğinde ve derinliğinde bir saksıya dikerseniz en iyi sonucu alırsınız. Koyu renkli plastik kaplardan kaçının: Toprağı ısıtır ve güneş ışığını emerek köklere zarar verebilir. Saksıda yetiştirilen domatesler, topraktaki kuzenlerinden genelde daha erken olgunlaşır.
Domates ve biber bitkilerine, eşit parça kompost veya solucan dökümleri ile harmanlanmış hazır toprak karışımı ile zengin bir temel oluşturabilirsiniz. Toprağa domates gübresi veya kalsiyum takviyesi ekleyebilirsiniz.
Kalsiyum, sağlıklı domates ve biber bitkileri için çok önemlidir, meyvelerin iyi bir şekilde olgunlaşmasına yardımcı olur.
Çoğu domates gübresi kalsiyum içerir. Biberler için özel bir domates gübresi de kullanabilirsiniz.
Sıcak bir verandada yakıcı güneşte domates ve biber yetiştiriyorsanız, köklerini yalıtmak için sebze ve/veya çiçekleri bir araya toplayın.
Toprağı sürekli nemli tutun. Yaz başında, daha az sıklıkta sulanabilir çünkü kökler saksıyı doldurmaz. Bitki büyüdükçe ve hava ısındıkça, günlük olarak sulayabilirsiniz. Suyun toprağı ıslattığından ve sadece kuru toprak ile saksı arasında oluşabilecek küçük boşlukta akmadığından emin olun.
Bitkileri her on günde bir gübreleyin.
