Köşe Yazıları

Büyülü gerçekçiliğin kahramanı Chavez – Selcan Serdaroğlu

0

Hugo Chavez hakkında “kusura bakmayın ama…” diye başlayan cümlelerle karşılaşmadan yazmak zor. Chavez’in geride bıraktığı mirasın ne olduğu konusunda hangi çıkar, beklenti, değer, öncelik açısından bakıldığı, yorumları tamamen değiştiriyor. Genel olarak gözlemlenebilen, yoksullukla mücadelede ve uluslararası politikada sözcükleri ve petrolü kullanmaktaki başarısının kabulü ama bunun yanında “ekonomiyi toplumsal eşitlik için feda etmiş olması”ndan “çürümüş miras”a hatta ABD Temsilciler Meclisi Dışişleri Komisyonu Başkanı Cumhuriyetçi Ed Royce’un dediği gibi “iyi kurtulduk”a kadar varan ve eleştiriyi de aşan yorumlar…“Neyi iyi yaptı, nerede hatalıydı” diye sormadan önce, en azından bildiğimiz kadarıyla son otuz yılda her anı savaşım olarak yaşayan birine saygı duyarak yola koyulabiliriz: Ülkesinin yerleşik düzeniyle savaşım, “Tanrıya uzak, ABD’ye yakın”[*] bir bölgenin başkaları tarafından belirlenmiş geleceğiyle savaşım, insanın değerini parasallaştıran bir küreselleşme ile savaşım, kendi bedeniyle savaşım… Kazanmak ya da kaybetmekle sonuçlanmaktan çok, en akla gelmeyecek durumlarda bile başka olasılıkların varlığını hatırlatan bir savaşım… Bunların ötesinde, Chavez bölge ülkelerinin siyasal özelliklerinden biri olan personalismo’nun (kişinin üstlendiği görev ve kişiliğinin karışması) belirgin bir temsilcisiydi. Bu nedenle son ondört yılda Venezuela’nın neye dönüştüğünden çok Chavez’in ne değiştirdiğini, Chavez’den sonra ne olacağını tartışıyoruz.

En ölçülü yorumla başlayalım: “Chavez ülkesinin tarihinde derin bir iz bıraktı”. Burada öncelikle 1998’den beri toplumsal gelir dağılımında en kırılgan durumda olanların lehine bir eşitlenme eğilimi oluştuğunu vurgulamak doğru olur. Yoksulluk oranı 1998’de %49’dan 2011’de %27,4’e inerken, kişi başına düşen GSYİH 3889 dolardan 10731 dolara çıktı. Kuşkusuz temel etken uluslararası piyasalarda petrol fiyatlarının artması, buna bağlı olarak Chavez’in başkanlık dönemlerinde hem kanıtlanmış petrol rezervleri miktarı hem de üretim oranının artış göstermesiydi. Böylece bütçenin %40’ından fazlası, başta eğitim ve sağlık hizmetleri olmak üzere, toplumsal kalkınma programları için kullanıldı. Ancak Venezuela’nın ihracat gelirlerinin %96’sı hidro yakıt satışına bağlı hale geldi. Güney Amerika ülkelerinin kalkınma politikalarında başarıyı engelleyen ögelerden olan tek sektöre ya da üretim alanına bağımlı ekonominin kırılganlığı ve ulusal petrol şirketi PDVSA kadrolarının şişirilmesiyle iktidar yanlısı bürokratik bir kitle oluşturulması gibi yapısal sorunlar aşılamadı. Yani eşitsizlikler azaldı ama yolsuzluğun arttığı da gözlemlendi.

Chavez siyasal açıdan öz yönetim ilkesinin ön planda olduğu Bolivarcı bir anayasal düzen kurdu. Bu, siyasal ve ekonomik karar alma süreçlerine katılımı güçlendirmek üzere mahalleler düzeyinde örgütlenen toplumsal merkezlerden (nucleo)yerel yönetimlerin kendi bütçelerini belirleme ve yasama yetkisine sahip olmalarını sağlayan yerel konseylerin oluşturulmasına kadar pek çok birimle desteklendi. Ayrıca  referandum sistemi (özellikle devlet başkanı da dahil her düzeyde seçilmiş yetkilinin görevinin sonlandırılması bakımından) doğrudan demokrasinin önemli bir göstergesi ve halkın seçilmişler üzerinde denetim aracı olarak kabul edildi. Ancak bir yandan da çoğunluğun, azınlıkta kalan siyasal görüşler üzerinde baskısına yol açacak bir yöntem olarak değerlendirildi. Chavez’in önceleri muhalif medya kuruluşlarını sınırlamazken sonra yasaklar getirmesi, kendisini destekleyen sosyalist siyasal oluşumları tek bir çatı altında birleştirmesi, özellikle de (neredeyse ömür boyu olacak biçimde altı yılda bir) yeniden başkan seçilme hakkı elde etmek üzere giriştiği, ama umduğu sonucu elde edemediği 2007 ve hedefini onaylatma çabasına karşılık bulduğu 2009 anayasa değişikliği referandumları, kurduğu rejimin aslında yalnızca otoriter olduğu yönünde tepkileri arttırdı. Onun açıklaması ise “yirmibirinci yüzyıl sosyalizmi”ni ülkesinde sağlamlaştırmak için biraz daha zamana gereksinim duyduğuydu.

Zaten, 2002 yılında kendisine karşı düzenlenen ve ABD merkezli National Endowment for Democracy’nin Venezuela’da muhalif gruplara aktardığı fonlarla güçlendiği iddia edilen “sivil darbe” girişimini halkın desteğiyle boşa çıkarmıştı. Bu artık demokratik biçimde seçilmiş bir devlet başkanının dışarıdan gelen baskılar ya da yönlendirmeler sonucunda değişmeyebileceği gerçeğini gösteriyordu.

Daha iddialı bir yorumla devam edelim: “Chavez sıradışı ve gelecek  vizyonu farklı biriydi”. Yirmibirinci yüzyıl sosyalizmi adı altında, yer yer zorlamaya varan üçüncü küreselleşme çağında antiemperyalist bir politika kurgulaması ve uygulaması başka bir dünyanın mümkün olduğunu düşünenler için umudun sembolü olarak görülmesini sağladı. Böylece Güney Amerika’da sol iktidarların çoğalmasında ve bunların kesintiye uğratılmayan görev süreleri olmasında önemli bir rol oynadı. Bolivya ve Ekvador yirmibirinci yüzyıl sosyalizminin diğer savunucuları oldular. Bu çerçevede de yine öncelikle petrol kaynaklarını kullanma becerisini vurgulayabiliriz. Sözkonusu zenginliğin paylaşılmasının bölgesel yansıması Amerikalar için Bolivarcı Alternatif/İttifak (ALBA) adı altında “halkların serbest ticaret anlaşması”nın imzalanması ve karlılık artışını değil, gereksinimlerin karşılanmasını amaçlayan bir değişim sisteminin önerilmesiydi. İçinde Venezuela dışında Bolivya, Küba, Nikaragua, Dominik Cumhuriyeti, Saint Vincent ve Grenadinler, Antigua ve Bermuda ve Ekvador’un yer aldığı bu girişim Hugo Chavez’in bağımsızlık lideri (libertador) Simon Bolivar’a yaptığı atıflarla işler hale geldi. Ona göre bölgesel bütünleşme hareketlerinin yalnızca ticari amaçlara değil, tarihsel ve kültürel ortak değerlere dayanması, siyasal, toplumsal bir bütünleşme ile tamamlanması gerekiyordu. Bu da Güney Amerika’nın Washington konsensüsü, kuralsızlaştırma gibi uygulamalara karşı olduğunu kanıtlamak üzere gerçekleştirilebilirdi. Böylece petrolün bölgesel refah artışına katkısını yaygınlaştırmak üzere Petrocaribe ve ortak bir geçmişin algılarını yansıtan alternatif haber kanalı Telesur gibi kurumlar oluşturuldu. Elbette Chavez bu bölgeselleşme stratejisi bakımından da eleştirildi. ALBA’nın bölgesel bütünleşme çabalarını bölmesi, ayrıca Venezuela’nın MERCOSUR’a katılmak üzere And Topluluğu’ndan çıkması bölgede işbirliği yapma olanaklarını azaltan, mevcut yapıları zayıflatan etkenler olarak görüldü.

Dış politika anlayışı eskinin ve yeninin hegemon güçlerine meydan okumakla başlıyordu, bu da Chavez’e özgü liderlik davranışlarında diplomatik nezaket kurallarına göre yapılacak bir şey değildi. Eski sömürgecilere, Bush döneminin tektaraflı düzen kurma çabasındaki Amerikasına uluslararası toplantılar ya da Birleşmiş Milletler Genel Kurulu’nda sataşmaktan hatta hakaret etmekten geri kalmadı. Chavez bölgede her zaman nüfuz alanı oluşturmaya çalışan eski sömürgeci ülkelere ve ABD’ye karşı “Güney Amerika’nın onurunu yansıtmak” görevini üstlenmişti, o bakımdan da Bolivarcıydı.İlkeleri demokratikleşme ve serbest piyasa ekonomisi etrafında şekillenen yeni dünya düzeninde başta Rusya olmak üzere kendi stratejik ortaklarını seçti, en azından söylemsel olarak işbirliği yaptığı aktörler bu düzenin kabul etmedikleri oldu. Bu bakımdan da Kaddafi, Ahmedinecad ya da Essad’la yakınlığı, diktatörleri seven bir başka diktatör olarak suçlanması için yeterli oldu. Ama elbette herşeyden önce Fidel Castro ve Küba’nın dostuydu.

Bu girişimlerini şöyle yorumlamak mümkün: Birincisi Venezuela ve Güney Amerika halkları açısından uluslararası ilişkilerde bir tür eşitlik peşindeydi. İkincisi sistemin dışına itilen, marijinalize edilen liderlerle ve ülkelerle işbirliğini sürdürmesi de yine Amerikan tek taraflılığı ve bunun küresel sistem olarak kabul edilmesine karşı çıkışıyla ilgiliydi.Diplomasi ve diyalog tüm ülkelerle sürdürülmeliydi, bazı ülkeler özellikle de ABD istediği için sistem dışında, hele de müdahale baskısı ve tehdidi altında tutularak hizaya getirilemezdi. Bir bakıma diyalog görevini üstlenip bunun olabileceğini göstermeye çalıştı.

Daha kişisel bir yorumla bitirelim. Büyülü gerçekçilik Güney Amerika’da etkili olan yazın akımlarından biri. Kübalı yazar Alejo Carpentier’nin tanımıyla doğal ve zorlamasız görünen ama mucizevi ögeler barındıran bir gerçekçilik. Kahramanların kendileri ve başkalarıyla hep bir savaşım verdiği, yenilirlerse de olağanüstü deneyimler yaşadıkları, en sıradan halleriyle büyük değişikliklere yol açabildikleri bir anlatı biçimi. Chavez böyle aşırılıkları yaşayan ve üreten ama doğallığını sürdüren bir roman kahramanı gibiydi. Öyle ki büyülü yanı, Ahmedinecad gibi teokratik öğretiyi en katı biçimiyle benimsemiş bir devlet adamını bile bir an için kendi ülkesinde karşılaşacağı tepkileri ve kendi kendiyle çelişeceğini unutup acılı bir anneye sarılmaya yöneltiverdi.

 

Selcan Serdaroğlu

Galatasaray Üniversitesi Uluslararası İlişkiler Bölümü Öğretim Üyesi, [email protected]

 

 

 

 


[*]1876-1910 arasında Meksika Devlet başkanı olan Profirio Díaz’ın ünlü sözü

 

You may also like

Comments

Comments are closed.