By Türkiye’de bir süredir işler yolunda gitmiyor, mâlum. Hakkında iddianame dahi olmayan insanlar aylarını hapiste geçirdi, muhalefet sindirildi, yüz binlerce insan haklarında somut bir delil olmadan işini ve sosyal haklarını kaybetti. Türkiye, bir başka ülkenin iç savaşa sürüklenmesinde rol oynadı; sonra da oradaki savaşa bizzat dahil oldu.
Yaşananların hızı ve yakıcılığı, başka meseleler hakkında konuşmayı neredeyse imkânsız kılıyor. Ancak ben bu yazıda yine de bütün bu gündemin ötesine geçerek muhtemel sonuçları son derece yıkıcı olabilecek bir başka meseleyi, kuraklığın ve gıda fiyatlarının son yıllardaki seyrini ele alacağım. En sonda diyeceğimi de şimdiden söyleyeyim: Aşağıda anlatacağım gidişat karşısında ciddi önlemler alınmazsa yakın bir zamanda demokrasi mücadelesine rahmet okutabilecek yaşamsal bir mücadeleye savrulma ihtimali var. Hükümet de durumun farkında. Kısa vadeli (muhtemelen seçimlere endeksli) birtakım çözümler üretmeye çalışıyorlar. Ancak dert şu ki ürettikleri çözümler krizi derinleştiriyor.
Yazıyı, oldukça kapsamlı bir meseleyi biraz basitleştirmek pahasına iki bölüme ayırdım. İlk bölümde Türkiye’deki kuraklık verilerinden yola çıkarak toprak kullanımındaki değişimleri anlatacağım. Ardından gıda fiyatları ve izlenen politikaları ele alacağım. İkinci bölümde ise neler yapılabileceğini tartışacağım. Hamasetle geçen bu dönemin mirası, kendini besleyemeyen, kritik kalemlerde yurt dışındaki üreticilere bağımlı, iklim değişikliğinin olası sonuçlarına karşı hazırlığı olmayan bir coğrafya oldu. Anlatacaklarım, Türkiye’deki gıda üretim şeklinin en kısa zamanda değişmesi gerektiğine işaret ediyor.
1-Kuraklık
İklim değişiyor. Bunun en temel göstergesi, karla kaplı gün sayısının hızla azalması. Bu önemli, zira tohumların çimlenmesi için kar gerekiyor. 1970-2015 arasında toprağın karla örtülü olduğu günler %20.6 azaldı. Bu ortalama düşüş. Yıldan yıla değişimler daha sert olabiliyor. Örneğin Türkiye ortalaması 28.7 gün, ama 2014 yılında kar toprağı sadece 11.2 gün örtebildi (Meteoroloji Genel Müdürlüğü 2016). Yıllar arasındaki salınımlar haricinde, bir de coğrafî farklar var. Kimi yerler kuraklıktan ve sıcaklık anomalilerinden (ortalamanın aşırı altı yahut üstü olan değerlerden) daha fazla etkileniyor.
Aşağıdaki haritanın kırmızı ve siyah kısımları, son iki senedir ciddi kuraklık yaşayan bölgeleri gösteriyor. Altını çizmek için yineliyorum: Sadece az yağış almalarından değil, önceki yıllara kıyasla yağışların azalmasından, yani anomalilerden bahsediyoruz. Güneydoğu Anadolu’da son 35 yılın 10’u, son 10 yılın ise 6’sı aşırı kurak geçti (Meteoroloji Genel Müdürlüğü 2018). İstanbul Politikalar Merkezi tarafından yürütülen bir araştırmanın sonuçlarına göre, çiftçilerin %74.21’i kuraklıkların daha sık olmaya başladığını ifade ediyor (Erdil 2018). Özetle görünen o ki Türkiye, yeni bir iklim rejimine kayıyor.
Türkiye’de sulama çoğu yerde yağmur suyuyla değil, yer altı ve nehir sularıyla yapılıyor. O yüzden yağışın azalması, tarımı ilk anda etkileyemeyebilir; yani etkiler geriden gelebilir. Ama bazı değişiklikleri bugün bile çıplak gözle görmek mümkün. Örneğin Yeşilırmak gibi büyük nehirler artık tam olarak “nehir” statüsünde değil (Yerel Gazete- Amasya 2014). Türkiye’nin bir zamanlar ikinci büyük gölü olan Tuz Gölü tamamen kurudu, artık yok (Hürriyet 2008). Elbette ki kalkınma adına yapılan barajların da kuruyan göller-nehirlerde payı var. Hangisinin ağırlığının ne kadar olduğunu bilmek zor; ancak her durumda suyla ilgili bir sıkıntı olduğu aşikâr. Üreticiler sulama yapmak için her sene daha derini kazmak durumundalar; çünkü kullanılan su ile havzaların kendini yenileyebilme oranı denk değil. (Bu, üstüne düşünülmüş bir mevzu da değil.) Mardin çevresindeki topraklarda 20 sene önce 125 metreden çıkan su, artık 470 metreden çıkıyor (Orman ve Su İşleri Bakanı Veysel Eroğlu’ndan alıntı, Karakaş 2018; Diyarbakır yöresi için ayrıca bkz. Çelik 2016).
Rize- Güneysu- 2017
Peki, bu değişimler sonucunda ne oluyor? Çiftçi Kayıt Sistemi’ndeki sayılara göre son on beş senede 620 bin çiftçi toprağını terk etti (Bursa Milletvekili Orhan Sarıbal’ın Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığına verdiği soru önergesi, Sarıbal 2017). Aile mensupları hesaba katıldığında sayı iki milyonu geçiyor. (Kayıt Sistemi tam anlamıyla gerçek sayıları yansıtmayabilir. Toprağını ekmeyi çoktan bırakmış pek çok insan, teşviklerden faydalanabilmek için sistemde gözüküyor. Fakat yine de sert bir düşüş yaşandığı tespitini yapabiliriz). 90’ların köy boşaltmaları yahut önceki on yılların köyden-kente göçü kadar büyük ölçekli bir demografik dönüşüm ile karşı karşıyayız. “Tek sebep iklim değişikliğidir” demek, iddialı olur. Köydeki sosyal hayatın rağbet görmemesi yahut ikinci bölümde değineceğim tarımın (ekonomik) tasfiyesi, hesaba katılması gereken diğer faktörler.
Fakat yine de Suriye’de 2006-2011 arasında, yani rejimin çökmesinden hemen önce, büyük bir kuraklık yaşandığını hatırlamakta fayda var. Bu kuraklığın sonucunda belli bölgelerdeki hayvanların %80’i telef olmuş, pek çok arazi ekilemez duruma gelmişti. Yaklaşık bir milyon insan bu sebeple göç etmiş, sonradan ayaklanmaların başlayacağı Daraa gibi şehirlerde birikmişti (Femia and Werrell 2013; Polk 2013). Denebilir ki “Suriye’de zaten bir baskı rejimi hüküm sürüyordu” yahut “Türkiye dahil bilindik dış güçler Suriye’de savaşı körüklediği için ülke bu duruma geldi”. Bunlar doğru. Benim dediğim daha ziyade şu: Analizlerimiz eksik veriye dayalı olabilir. Yani uzun soluklu ve karmaşık dönüşümleri ıskalıyor olma ihtimalimiz var. Belki 50 yıl sonra çok daha net gözükebilecek birtakım bağlantıları (iklim, savaş ve tek “adam” rejimlerinin güçlenmesi gibi) bugün görmüyor olabiliriz. Faktörlerin toplu etkileri, kırılma noktaları ve çok kapsamlı dönüşümlerin nasıl seyredebileceği ile ilgili şu noktada ancak tahmin yürütebiliriz. Fakat en azından şunu söylemek mümkün: Türkiye ve uluslararası kurumlar, yaklaşmakta olan iklim krizine hazır değil. Bunun belki en çarpıcı örneklerinden biri, Dünya Bankası Sürdürülebilir Kalkınma Ajansı tarafından kaleme alınmış 2008 tarihli Suriye Raporu. Rapor, tarımsal teşvikler hakkında ve yazıldığı zaman Suriye’de kuraklık başlayalı iki sene olmuş. Yazanlar durumun farkında. Şöyle demişler:
Bu yüzyıl içinde iklim değişikliği sebebiyle [Suriye’de] yağışlar azalacak, kurak mevsimler sıklaşacak ve sıcaklıklar 2 ila 3 derece arasında artacak. Türkiye’deki kar mevsiminin kısalmasıyla beraber Fırat’ın akış düzeni değişecek.
(World Bank Sustainable Development Department 2008 s. 5)
Bu gözlemlere rağmen raporu yazanlar, yine bilindik piyasa içi formüllerle durumu idare etmeye çalışmışlar: “Teşvikleri azaltın, ihracata dayalı büyüme modeline geçin, ithalatı serbest bırakın, kredileri daha kârlı hâle getirecek düzenlemeler yapın” vs. Kuraklığa dirençli bitkiler ekin diyememişler, onun yerine (bekleneceği üzere) “endüstriyel ürünlere (cash crop) yönelin” diye buyurmuşlar. Belli ki krizin mahiyeti ne olursa olsun, bu birkaç bilindik tavsiye ile sorunu çözebileceklerine inanmışlar. (Eğer inanmadan yazdılarsa durum daha fena). Kurumlar gelmekte olana hazır değil, derken bunu kastediyorum.
Dünya Bankası tarafından önerilen bu tavsiyeler Türkiye’de de aynen uygulandı. İkinci kısımda bu politikaların temel eksenlerini anlatıp çözümün değil sorunun parçası hâline geldiklerini göstereceğim. En sondaysa bu iki temel eksenin (iklim değişikliği ve neoliberalizm) üst üste binen etkilerine karşılık neler yapılabileceği üzerine kafa yoracağım.
2-Türkiye’deki Tarımsal Dönüşümün Kısa Geçmişi
Türkiye, OECD grubu arasında, %11.92’lik Tüketici Fiyat Endeksi (TÜFE) ile en yüksek enflasyona sahip ülke. Yakın geçmişteki astronomik enflasyon dönemlerini hatırlayanlar, 11.92’nin o kadar da yüksek olmadığını düşünebilir. Ama geçmişle bugünü kıyaslamak çok doğru değil; çünkü bilhassa Arjantin’in iflasından sonra (1998-2002) dünyada standartlar değişti. Bankacılık mevzuatından paranın idaresine kadar yeni bir oyun sahası tesis edildi. %11.92’lik enflasyon, bu yeni oyun sahası için bir hayli yüksek. İllâ bir kıyas yapılacaksa şu daha iyi bir gösterge: OECD ülkeleri arasında ikinci yüksek enflasyon rakamına sahip ülke, %6 ile Meksika; enflasyonu Türkiye’nin yaklaşık yarısı (OECD-Report 2018).
Enflasyonun sebeplerinden biri, hızla değer kaybeden Türk Lirası. Türkiye sadece bitmiş mamûl tüketiminde değil, üretimdeki ara girdiler için de dışa, yani dövize bağımlı bir ülke. Çılgın-mega projeler de enflasyonu körükleyen bir diğer etken (Çolak 2017). Merkez Bankası’nın bu şartlar altında enflasyonu kontrol edebilecek siyasî bir ağırlığı yok. Gıda fiyatlarındaki artış ise enflasyondan daha yüksek, %12.7 (OECD-Report 2018). (Bu sayının gerçekte daha da yüksek olduğunu tahmin ediyorum; çünkü TÜFE’ye dahil edilen bazı temel gıda ürünleri, pazarlarda rastlanmayan düşük fiyatlarla hesaplanıyor). Bu önemli bir gösterge; zira nüfusun en yoksul %20’si kazancının üçte birini gıdaya harcıyor. (tütün-alkol hariç, TÜİK 2017). Dolayısıyla gıda fiyatlarındaki artış, nüfusun en kırılgan kesimlerine doğrudan etki ediyor. Fakat şunu da akılda tutmakta fayda var: 2003 yılında bu oran, yine aynı gelir grubu için %40 idi (Yükseler 2004 s.18). AKP’nin seçim başarılarının en önemli ayaklarından biri, bu sayıyı düşürebilmesi oldu. İnsanların, özellikle alt kesimlerin ülke iyiye gidiyor-kötüye gidiyor değerlendirmeleri, mutfak masraflarıyla ister istemez yakından alâkalı.
O yüzden bugün hâlâ gıda fiyatları çok sıkı takip ediliyor, artışı engellemek için aşağıda daha detaylı anlatacağım çeşitli önlemler alınıyor. Fakat uygulanan politikalar, dövizin ucuz olmadığı bu ortamda ancak günü (seçimi) kurtarmaya yetebilecek kısa vadeli hesaplara dayanıyor. Fiyatları ne pahasına olursa olsun düşürmek için, önümüzdeki on yıllar boyunca Türkiye’nin kaderini değiştirecek acele kararlar veriliyor. Üstelik gündemdeki diğer konuların ağırlığından ötürü bunlar tartışma konusu dahi olamıyor. Bu mevzuyu biraz daha iyi anlatabilmek için, önce tarımda yakın dönemdeki yapısal değişimleri kısaca toparlayıp ardından hükümetin nasıl cevaplar ürettiğine değineyim.
Bilhassa 20. yüzyılın ikinci yarısında, endüstrileşme ve Yeşil Devrim tabir edilen kimyasallı-mekanize tarım, Türkiye ve dünyanın geri kalanını köklü şekilde değiştirdi. Detaylarını uzun uzun anlatmaya gerek yok; ama sonuçlardan biri, insanlık tarihinde ilk kez kent nüfusunun kırsal nüfusu geçmesi oldu. Tarım, ekonomideki ağırlığını yitirdi. 1970 gibi yakın bir tarihe kadar Türkiye’nin yaptığı ihracatın %70’i tarımsal ürünlerdi. Bugün bu oran %4’ü geçmiyor (TÜİK 2015). Bunun üstüne IMF’nin tavsiyesiyle ihracata dayalı büyüme modeli benimseyen Türkiye (ve diğer pek çok Üçüncü Dünya ülkesi) 1980’lerden itibaren iç piyasalarını rekabete açarak endüstriyel tarım ürünlerine (cash crop) ağırlık vermeye başladı. Sonuçta tarımdaki ihracat 1980-1990 arasında %24 arttı, buna mukabil ithalatın artışı %1440 oldu. 1994’ten itibaren Türkiye tarımsal ürün ticaretinde açık veren, bazı temel kalemleri dışardan alan bir ülkeye dönüştü (Aydoğuş 2017 s.8).
Ortaya şaşırtıcı olmayan ve belki de istenen bir sonuç çıktı. 15 yıllık bir dilimde teşviklerin önce azaltılması ve sonra da dışardan, üreticinin rekabet edemeyeceği fiyatlarda mamûl girmesiyle 3 ila 4 milyon hektarlık toprak ekilmez oldu (Sarıbal 2017; Ali Ekber Yıldırım’dan aktaran Karadeniz 2015). Boş toprakların gelecekteki akıbeti henüz belirsiz. (Ziyaret ettiğim pek çok yerde, köylüler yaban domuzlarının arttığını söyledi. Kimileri çevrecileri suçluyor, kimileri bu domuzları bu usûlle çoğaltıp satmak isteyen kişiler olduğunu iddia ediyor.) Bankalar ve büyük şirketlerse toprak satın alıyor (Döner 2016). Ancak miras yüzünden arazilerin bölünmüş olması, büyük satışların önünde hâlâ bir engel olarak duruyor (Keyder and Yenal 2013).
Bu dönemde mercimek, nohut, fasulye, patates gibi bazı temel kalemlerde üretim düşmüş durumda (Çapa 2017). Saman dahi artık ithal ediliyor (CNN Turk 2017; ithal edilen gıda maddeleri için ayrıca bkz. Bahadır Özgür 2018. Özgür, tümüyle yerli üretim olan sadece dört gıda maddesi tespit edebilmiş.). Fakat asıl büyük kırılma hayvancılıkta yaşanıyor. Medyaya artık sıkça düştüğü üzere, AKP hükümeti et fiyatlarını düşürmek için büyük çaba sarf ediyor; zira kıymanın kilosunun kaça olduğu, seçimler öncesinde hâlâ sıkça dile gelen bir husus. 2010’a kadar kesilmiş et ve kesilmek üzere canlı hayvan ithal etmek yasaktı. O tarihten bugüne, fiyatları düşürmek adına Türkiye toplam 26 ülkeden canlı hayvan ve karkas et ithal etmeye başladı (Ahval News 2018). Bu ülkeler içinde Rusya, Bosna, Bulgaristan, Macaristan gibi yakın ülkeler de var; Uruguay-Brezilya gibi dünyanın diğer ucundaki memleketler de… Ân itibariyle, Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan diplomatik gezilerinin neredeyse tümünde et ticareti konuşmak durumunda kalıyor. İthal hayvanlar birkaç ay (yine çoğunlukla dövizle alınan) yemlerle besiye çekilip satışa sunuluyor. Bunun sonucunda son dönemde hayvancılık (daha doğrusu hayvan getirip satmak), bazı insanların büyük vurgunlar yapabildiği yeni bir sektöre dönüştü. Çiftlik Bank ve ona benzeyen Anadolu Farm, Çılgıninekler, Sütbank, Galeri Bank, Yeşil Bank, Çiftlik Shop, Bizimtavuklar, Gerçekçiftçi, İmece Bank gibi kolay para kazanma hayali satan çeşitli girişimlerin bu sektörden gelmesi muhtemelen tesadüf değil. Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanı, verdiği demeçlerde bu ithalat dalgasını durdurmaya çalışacaklarını söylüyor. Örneğin Gaziantep’te yaptığı bir konuşmada şöyle diyor (Bakan Fakıbaba’nın kurduğu fikir zincirini göstermek maksadıyla uzun alıntılıyorum):
Et ithal etmek, hakikaten her şeyde beni çok üzüyor. Et ithalat etmek, bizi gerçekten yaralıyor. İmkanlarımız yok mu? Var ve diyorum ki biz, artık et ithal eden bir ülke olmayacağız ve inanmak da çok önemli. İhraç eden bir ülke olacağız. Nasıl olacağız? İnşallah. Yani 20 sene önce, Antep böyle miydi? Bir bakalım; 15 sene önce, AK Parti hizmetlerinden önce, AK Parti öncesi Gaziantep’e bakın yollarına, bakın şehirciliğine bakın, sanayisine bakın, kültürüne bakın, turizmine bakın. Ne kadar değişti değil mi? Yani bu et ithalatının da böyle devam edeceğini lütfen düşünmeyin.
(Fakıbaba 2018)
Beyanat bu olmasına rağmen, canlı hayvan ithalatındaki gümrük vergileri 2017 ortasında %135’ten %26’ya, karkas etteyse %225’ten %40’a düşürüldü (Çırpıcı 2017 s. 39). Ekonomi Bakanlığı tarafından yapılan açıklamada amacın enflasyonu düşürmek olduğunu söylendi (Hürriyet 2017); ancak pahalı dövizle et satın almak uzun vadeli bir enflasyon stratejisi olamaz. Amaç belli ki günü kurtarmak. 2018 başında ise besilik hayvanlardaki gümrük vergisi (belli sayının üstünde hayvan getirildiği takdirde, yani büyük girişimcinin lehine olacak şekilde) tamamen kaldırıldı. Söylendiğine göre amaç, ithal hayvanları hemen kesmeyip yurt içinde çoğaltılmasını teşvik etmek. Bu maksatla hayvan yemlerindeki gümrük vergisi de (et fiyatlarını %20 aşağı çekeceği beklentisiyle) sıfırlandı (Akşam 2017). Yerli üreticinin böyle bir piyasada rekabet etmesi elbette ki mümkün değil. Hayvanı açık havada, merada beslemek; sağlıklı bir ortamda yeni nesiller üretmek giderek zorlaşıyor. Dolayısıyla uzun soluklu hayvan yetiştirmeye soyunan ehil insanlar tasfiye edilmiş oluyor. Yurt dışından kesilmek üzere getirilen ve birkaç ay şeker katkılı gıdalarla şişirilen hayvanlar, yaz-kış kapalı alanlarda (ve dip dibe olmalarından ötürü mecburen) antibiyotikle hayatta tutuluyor; bir an evvel elden çıkarılıp yenileri sipariş ediliyor. Yani taşıma suyla değirmen döndürülmeye çalışılıyor.
İklimin hızla değiştiği, üretiminse izlenen yanlış politikalarla çıkmaza girdiği bir ortamda, bir gıda krizinin patlaması gayet olası. Hızlı karar vermek adına bürokratik kademeler ve tartışma mecraları devre dışı bırakıldığı için, sürekli değişen ve birbiriyle çelişen kararlar alınıyor. Hayvancılıkta uygulanan bu kısa vadeli politikalar, bu sektörün neredeyse tamamıyla çökmesine neden oldu (bkz. Zeybek 2016b). Şahsî endişem şu: Eğer şehirlerde birkaç aylığına bile olsa gıda veya su krizi yaşanırsa zaten travma üstüne travma yaşamış bir toplum kitlesel şiddete savrulabilir. Bütün bunlar uzak ve tatsız bir hayal gibi gözüküyor belki; ancak toplumsal barışın pamuk ipliğine bağlı olduğu bir ortamda, böyle bir şiddet sarmalı ne yazık ki gayet mümkün.
Peki ne yapılabilir? Yazının ikinci bölümünde önce tarıma ve hayvancılığa dair birtakım temel prensipler ileri süreceğim. Ardından bu prensipler çerçevesinde birkaç somut önerim olacak.
Kaynaklar
Ahval News
2018 ’Et diplomasisi’nde son gelişme: Fransa’dan 5 bin 700 ton et ithal edilecek. Ahval. https://ahvalnews.com/tr/et-ithalati/et-diplomasisinde-son-gelisme-fransadan-5-bin-700-ton-et-ithal-edilecek.Akşam
2017 Hayvan Yemlerinde Gümrük Vergisi Sıfırlandı, Kasım 23. http://www.aksam.com.tr/video/player2.asp.Aydoğuş, Osman
2017 Türkiye Tarımının Son Kırk Yılı. İktisat ve Toplum(82): 7–10.Çapa, Emin
2017 Dünyanın 1001 Hâli. Gıda Dosyası. CNN Türk, Ekim 22. https://www.youtube.com/watch?v=-cVpVlVnEBc.Çelik, Recep
2016 Diyarbakır Çınar Tarımsal Alanlarının Yıllara Göre Yeraltı Suyu Seviye Haritalarının Coğrafik Bilgi Sistemi (CBS) İle Tespiti. Mühendislik Dergisi 7(2): 217–224.Çırpıcı, Yasemin Asu
2017 Tarımda Senaryolar Hep Aynı. İktisat ve Toplum(82): 34–40.CNN Türk
2017 Bulgaristan’dan saman ithalatı başladı! İlk gemi yanaştı. CNN Türk. https://www.cnnturk.com/ekonomi/bulgaristandan-saman-ithalati-basladi.Çolak, Ömer Faruk
2017 Enflasyonun Dinamikleri ve Tarım Sektörü. İktisat ve Toplum(82): 12–16.Diamond, Jared
1994 Ecological Collapses of Past Civilizations. Proceedings of the American Philosophical Society 138(3): 363–370.Döner, Fatma Nil
2016 Tarımdan Mega Projelere El Değiştiren Topraklar. Toplum ve Bilim(138–139): 67–83.Erdil, Merve
2018 Çiftçilerin Derdi İklim. Hürriyet, Eylül 2. http://www.hurriyet.com.tr/ekonomi/ciftcilerin-derdi-iklim-40735999.Fakıbaba, Ahmet Eşref
2018 Et İthalatı Yapılmaması İçin Uğraşıyoruz. 14. Gıda Ürünleri Fuarındaki konuşmasından, Gaziantep, Ocak 16. http://www.cumhuriyet.com.tr/haber/ekonomi/906336/Bakan_Fakibaba__Et_ithalati_yapilmamasi_icin_calisiyoruz.html.Femia, Francesco ve Caitlin Werrell
2013 Drought Helped Cause Syria’s War. Will Climate Change Bring More like It? Brad Plumer’ın yaptığı mülakat. The Washington Post. Eylül 10. https://www.washingtonpost.com/news/wonk/wp/2013/09/10/drought-helped-caused-syrias-war-will-climate-change-bring-more-like-it/, accessed March 6, 2018.Foer, Jonathan Safran
2010 Eating Animals. Back Bay Books.Hazine Müsteşarlığı
2000 Enflasyonla Mücadele Programı Politika Metinleri Cilt I: Niyet Mektubu, Para Politikası, Ekonomik Kararlara İlişkin Mevzuat. Ankara: Hazine Müsteşarlığı.Hürriyet
2008 Tuz Gölü için risk yok çünkü artık Tuz Gölü yok. Hürriyet. http://www.hurriyet.com.tr/tuz-golu-icin-risk-yok-cunku-artik-tuz-golu-yok-9953685.Habertürk
2017 Bazı Tarım ve Hayvancılık Ürünlerinde Gümrük Vergileri Düşürüldü. www.haberturk.com, Haziran 28. http://www.haberturk.com/ekonomi/is-yasam/haber/1544490-bazi-tarim-ve-hayvancilik-urunlerinde-gumruk-vergileri-dusuruldu.
Karadeniz, Fırat
2015 İyi Durumdaysak İnsanlar Neden Tarımdan Çekiliyor? Radikal, Mayıs 17.Karakaş, Gökhan
2018 ‘Yer Altı Suları Korunmalı.’ Milliyet Haber. http://www.milliyet.com.tr/yer-alti-sulari-korunmali–gundem-2583383/.Keyder, Çağlar, and Zafer Yenal
2013 Tarımsal Dönüşüm ve Proleterleşme Süreçleri: Tarihsel Bir Bakış. Bildiğimiz Tarımının Sonu: Küresel İktidar ve Köylülük. İstanbul: İletişim Yayınları.Yerel Gazete- Amasya
2014 Yeşilırmak Kuruyor. http://www.amasya.org/yesilirmak-kuruyor/121/.Meteoroloji Genel Müdürlüğü
2016 Türkiye’de Ortalama Kar Örtülü Günler Sayısı. Ankara: Meteoroloji Genel Müdürlüğü. http://www.mgm.gov.tr/FILES/resmi-istatistikler/turkiye-ort-kar-ortulu-gunler-sayisi-6.pdf.2018 Kuraklık İzleme Sistemi 3.0. http://kuraklikizle.mgm.gov.tr/.
OECD-Raporu
2018 Prices – Inflation (CPI) – OECD Data. TheOECD. http://data.oecd.org/price/inflation-cpi.htm.Oyan, Oğuz
2013 Tarımda IMF-DB Gözetiminde 2000’li Yıllar. Türkiye’de Tarımın Ekonomi Politiği. Ankara: NotaBene Yayınları & TMMOB Ziraat Mühendisleri Odası Bursa Şubesi.Özgür, Bahadır
2018 “Yerli ve Milli” Diyet: Sadece Dört Ürün Kaldı! Gazeteduvar. https://www.gazeteduvar.com.tr/ekonomi/2018/02/22/yerli-ve-milli-diyet-listesi-sadece-dort-urun-kaldi/.Polk, William R.
2013 Understanding Syria: From Pre-Civil War to Post-Assad. The Atlantic, Aralık 10. https://www.theatlantic.com/international/archive/2013/12/understanding-syria-from-pre-civil-war-to-post-assad/281989/.Pollan, Michael
2000 The Botany of Desire. New York: Random House.Radkau, Joachim
2008 Nature and Power: A Global History of the Environment. Cambridge University Press.Sarıbal, Orhan
2017 Türkiye’de Son 15 Yılda Çiftçi Sayısı 624 Bin Kişi Azaldı. Gazete Karınca. http://gazetekarinca.com/2017/07/turkiyede-son-15-yilda-ciftci-sayisi-624-bin-kisi-azaldi/.TÜİK
2015 ISIC Rev3 Sınıflamasına Göre Dış Ticaret.2017 Türkiye İstatistik Kurumu, Hanehalkı Tüketim Harcaması, 2016. http://www.tuik.gov.tr/HbPrint.do?id=24576.
World Bank Sustainable Development Department
2008 Agriculture in Syria: Towards the Social Market. 47546. The World Bank.Yükseler, Zafer
2004 1994, 2002 ve 2003 Yılları Hanehalkı Gelir ve Tüketim Harcamaları Anketleri: Anket Sonuçlarına Farklı Bir Bakış. 2004/23. Ankara: Turkish Economic Association. https://www.econstor.eu/bitstream/10419/83267/1/dp_2004-23.pdf.Zeybek, Sezai Ozan
2015 Akademisyenler Ne İş Yapar? Bir Üniversitenin Sertifikalandırılma Süreci. Oyunbozan. http://ozanoyunbozan.blogspot.com/.2016a Fennî Ormancılığın Keçiler ve Köylülerle İmtihanı: Sömürge İmparatorluklarından Ulus Devletlere Orman Koruma. Toplum ve Bilim(137): 129–154.
2016b Biyo-Politika, Güvenlik ve Anti-Piyasalar: Türkiye’de Endüstriyet Hayvancılığın Seyri. Toplum ve Bilim 138/139: 106–125.
Bu yazı, yazarının da onayı ile, beyond.istanbul/ dan alınmıştır
Dr. Sezai Ozan Zeybek
Stiftung Wissenschaft und Politik (SWP)
Berlin
Comments