[Hayvan Deneyleri] Türkiye’de deneylerde hayvan kullanım oranları - Yağmur Özgür Güven

İnsanlık tarihi boyunca, insan menfaatine küçük ya da büyük her bilimsel gelişme için mutlaka bir bedel ödenmesi gerekti. Peki bu bedeli kim ödeyecek? [Hayvan Deneyleri] yazı dizisinde bu sorunun cevabını hep birlikte bulmaya çalışacağız

***

Bu hafta, Hayvan Deneyleri Merkezi Etik Kurulu’nun (HADMEK) bilimsel araştırmalarda hayvan kullanımıyla ilgili hazırlamış ve yayınlamış olduğu raporları inceleyeceğiz. Raporlardaki verilere geçmeden önce, en başta, her rakamın bir yaşamın öznesi olan ve yaşamak isteyen bir “canlı” olduğunu ve bu canlıların rızalarının alın(a)madığını hatırlatmak istiyorum. Kâğıt üzerinde yer alan her bir rakam, bir zamanlar yaşayan, nefes alan bir canlıdır.

2010 yılında: toplam 270,307 hayvan deneylerde kullanılmış.

Kullanılan hayvan türüne göre dağılımlara baktığımızda, en çok kullanılan hayvan türü %22.90 (61,895) ile fare. Bunu, %20.45 (55,275) ile balık ve %15.90 (42,989) ile kanatlılar takip ediyor. Kullanım oranına göre diğer türler de şu şekilde: sıçan 38,181; sığır 22,801; at eşek ve melez soyları 21,117; koyun 12,060; tavşan 3,858; köpek 2,419; keçi 2,403; kobay 2,099; bıldırcın 2,050; amfibi 1,236; hamster 590; kedi 550; sürüngen 343; domuz 145; diğer kemirgenler 142; diğer memeliler 104 ve gelincik 50.

Bu hayvanların kullanım amacına göre dağılımlarına baktığımızda ise, %42.70 (115,417) oran ile ‘Temel Biyolojik Araştırmalar’ birinci sırada. Tıbbi ürün ve cihazların araştırılması 15,625; veteriner hekimlik alanında kullanılan ürün ve cihazların üretim ve kalite kontrolü 15,204; hastalık tanısı 15,525; eğitim 9,418; toksikoloji ve güvenlik değerlendirmeleri 14,502; diş hekimliği ve tıp alanında kullanılan ürün ve cihazların üretim ve kalite kontrolü 699; raporda ‘diğer amaçlar’ olarak geçen 30,371 (%11.24) hayvan ve kullanım amacı belirtilmemiş 53,546 (%19,81) hayvanın hangi çalışmalarda kullanıldığına dair bilgi sahibi olamıyoruz.

2011 yılında: toplam 201,606 hayvan deneylerde kullanılmış.

Kullanılan hayvan türüne göre dağılımlara baktığımızda, en çok kullanılan hayvan türü %24.82 (50,035) oran ile balık ve bunu %24.77 ile fare (49,931), %19.09 (38,481) ile sıçan izliyor. Kullanım oranına göre diğer türler de şu şekilde: kanatlılar 30,597; sığır 8,551; koyun 5,299; bıldırcın 3,774; keçi 2,987; köpek 2,827; kobay 2,056; kedi 1,459; at eşek ve melez soyları 593; amfibi 471; diğer kemirgenler 372; sürüngen 205; diğer etoburlar 64; diğer memeliler 37; domuz 26; tavşan 1 ve gelincik 1. Raporda, 3,839 hayvanın türüne ait bilgi verilmemiş.

Genellikle dermatolojik ve oftalmolojik testlerde standart tür olarak kullanılan tavşanın bir önceki yıl 3,858 olan kullanım sayısının 2011 yılında sadece 1 olması ve bir önceki yıl 590 hamster kullanılmışken bu yıl deneylerde hiç hamster kullanılmamış olması, 2011’e ait verilerde göze çarpıyor.

Bu hayvanların kullanım amacına göre dağılımlarına baktığımızda ise, %48.72 (98.232) ile ‘Temel Biyolojik Araştırmalar’ gene birinci sırada. Toksikoloji ve güvenlik değerlendirmeleri için 18,100; veteriner hekimlik alanında kullanılan ürün ve cihazların üretim ve kalite kontrolü için 17,657; tıbbi ürün ve cihazların araştırılması için 11,896; diş hekimliği ve tıp alanında kullanılan ürün ve cihazların üretim ve kalite kontrolü için 3,491; hastalık tanısı için 2,600; eğitim için 2,589 hayvan deneylerde kullanılmış. Raporda ‘diğer amaçlar’ için kullanılan hayvan sayısı da 6,215 olarak belirtilmiş ve geriye kalan 40,826 hayvanın ise ne amaçla kullanıldığına dair herhangi bir bilgi verilmiyor.

2012 yılında: toplam 173,152 hayvan deneylerde kullanılmış, bir önceki yıla göre %14.11’lik (28,454) bir düşüş var.

Kullanılan hayvan türüne göre dağılımlara baktığımızda en çok kullanılan hayvan türleri: %31.21 (54,039) ile balık, %21.62 (37,433) ile sıçan ve %16.46 (28,335) ile kanatlılar. Kullanım oranına göre diğer türler de sırasıyla şu şekilde: fare 25,773; koyun 4,532; sığır 4,340; keçi 3,247; bıldırcın 3,214; tavşan 3,036; köpek 2,415; amfibi 2,135; diğer kemirgenler 1,705; kobay 1,519; kedi 952; domuz 154; at eşek ve melez soyları 153; sürüngen 110; diğer memeliler 50 ve hamster 10.

Bu hayvanların kullanım amacına göre dağılımlarına baktığımızda ise, %53.07 (91,900) ile ‘Temel Biyolojik Araştırmalar’ yeniden birinci sırada. Hastalık tanısı için 18,649; veteriner hekimlik alanında kullanılan ürün ve cihazların üretim ve kalite kontrolü için 16,380; tıbbi ürün ve cihazların araştırılması için 10,873; toksikoloji ve güvenlik değerlendirmeleri için 8,845; eğitim için 4,712; diş hekimliği ve tıp alanında kullanılan ürün ve cihazların üretim ve kalite kontrolü için 583 hayvan kullanılmış ve ‘diğer amaçlar’ olarak belirtilen sayı da 11,250. Raporda, toplam hayvan sayısından geriye kalan 9,960 hayvanın hangi amaçla kullanıldığı belirtilmemiş.

2013 yılında: toplam 167,634 hayvan deneylerde kullanılmış; bir önceki yıla göre %3.19 oranında (5,518) bir düşüş var. Raporların hazırlanmaya başlandığı 2010 yılıyla karşılaştırdığımızda ise %35.94’lik sevindirici bir azalma söz konusu ve aradaki fark 97,155 yani neredeyse yüz bin hayvan. Bu büyük farkı, HADMEK’e yıllık faaliyet raporu gönderen özel ve resmî kurumların yerel etik kurullarının göndermiş oldukları verilerdeki olası hatalardan çok, etik kurulların yapılan başvuruları daha titiz şekilde incelemesi ve kullanılacak hayvan sayısı konusunda kısıtlamalar getirmesine borçlu olduğumuzu düşünmek istiyorum. Ülkemizde de uygulanan ve yasal mevzuatta yer alan “3R Prensibi”ne göre, ‘Azaltma’ ilkesi tam da bu sebeple düşünülmüştü.

Kullanılan hayvan türüne göre dağılımlara baktığımızda en çok kullanılan hayvan türleri: %33.84 (56.730) ile sıçan, %21.53 (36.087) ile fare ve %18.03 (30,226) ile balık. Kullanım oranına göre sırasıyla diğer türler: kanatlılar 17,519; koyun 7,727; sığır 5,738; tavşan 3,360; keçi 2,434; amfibi 1,834; köpek 1,675; kobay 1,367; bıldırcın 722; sürüngen 680; kedi 550; hamster 312; diğer kemirgenler 273; diğer memeliler 157; domuz 143 ve at eşek ve melez soyları ise 100.

Bu hayvanların kullanım amacına göre dağılımlarına baktığımızda ise, oran olarak düşmesine rağmen %39.08 (65.511) ile ‘Temel Biyolojik Araştırmalar’ yeniden birinci sırada. Hastalık tanısı için 16,803; veteriner hekimlik alanında kullanılan ürün ve cihazların üretim ve kalite kontrolü için 9.969; tıbbi ürün ve cihazların araştırılması için 5,410; toksikoloji ve güvenlik değerlendirmeleri için 3,630; eğitim için 3,047; diş hekimliği ve tıp alanında kullanılan ürün ve cihazların üretim ve kalite kontrolü için 28 hayvan kullanılmış ve ‘diğer amaçlar’ olarak belirtilen sayı da 11,625. Raporda, toplam hayvan sayısından geriye kalan 51,611 hayvanın -ki %30.79 gibi büyük bir oran- hangi amaçla kullanıldığı belirtilmemiş.

2014 yılında: toplam 213,366 hayvan deneylerde kullanılmış, bir önceki yıla göre artış 45,732 hayvan.

Kullanılan hayvan türüne göre dağılımlara baktığımızda, en çok kullanılan hayvan türleri: %29.59 (63,144) ile sıçan, %21.51 (45,894) ile balık ve %14.36 (30,639) ile kanatlı. Kullanım oranına göre sırasıyla diğer türler: fare 30,379; koyun 10,112; sığır 8,931; keçi 5,500; bıldırcın 5,481; amfibi 4,890; tavşan 4,266; kobay 1,444; köpek 1,045; domuz 377; diğer kemirgenler 364; hamster 266; at eşek ve melez soyları 216; diğer etoburlar 172; kedi 165; diğer memeliler 49 ve sürüngen 32.

Bu hayvanların kullanım amacına göre sıralamada ise ilk olarak %51.61 (110,109) ile gene ‘Temel Biyolojik Araştırmalar’ yer alıyor. Hastalık tanısı için 24,952; tıbbi ürün ve cihazların araştırılması için 13,677; toksikoloji ve güvenlik değerlendirmeleri için 6,894; veteriner hekimlik alanında kullanılan ürün ve cihazların üretim ve kalite kontrolü için 3,398; eğitim için 3,178 ve ‘diğer amaçlar’ için 19,150 hayvan kullanılmışken, diş hekimliği ve tıp alanında kullanılan ürün ve cihazların üretim ve kalite kontrolü amacıyla hiç hayvan kullanılmamış ve bu amaçlar dışında kullanılan ve raporda kullanım amacı belirtilmeyen hayvan sayısı: 32,008.

2015 yılında: 386,745 hayvan kullanılmış ve bir önceki yıla göre %81’lik bir artış var, bu da fazladan 173,379 hayvanın deneylerde kullanıldığı anlamına geliyor. 15 Şubat 2014’te yürürlüğe Hayvan Deneyleri Etik Kurullarının Çalışma Usul ve Esaslarına Dair Yönetmelik sonrasında görülen bu artış hayli düşündürücü.

Kullanılan hayvan türüne göre dağılımlara baktığımızda ilk 3’te: %55.96 (216,418) ile balık, %15.52 (60,036) ile sıçan ve %10.96 (42,403) ile fare var. Kullanım oranına göre sırasıyla diğer türler: diğer kanatlılar 36,922; sığır 7,537; tavşan 5,795; bıldırcın 4,502; koyun 4,057; kobay 1,726; amfibi 1,317; keçi 1,264; diğer kemirgenler 633; domuz 565; sürüngen 280; at eşek ve melez soyları 146; hamster 34; diğer memeliler 19 ve diğer etoburlar 4. Deneylerde kullanılan 3,087 hayvanın hangi türe ait olduğu raporda belirtilmemiş.

Kedi ve köpek kullanımının bıçak gibi kesilmesi ve tavşan kullanımının her yıl artması yanısıra, balık kullanımındaki artış ayrıca göze çarpıyor. Deneylerde kullanılacak hayvanların, bu amaç için ruhsatlı üreticilerden tedarik edilmiş olması zorunluluğu ve mevcut yılda kedi üretim ruhsatı olan yerin bulunmaması dolayısıyla yapılan yazışmalarda HADMEK, önceki yıllarda raporlarda yer alan kedi ve köpek türlerine ait rakamların deneylerde kullanılanları değil, tedavi amaçlı olarak fakülte kliniklerine getirilen hayvanlara ait rakamları yansıttığı ve üniversitelerin bu konuda uyarıldıkları cevabını vermişti. Oysa ki etik kurullar, üniversitelerin Veteriner Hekimliği fakültelerinde tedavi edilen hayvanlara ait izinler vermez, görüş bildirmez, düzeltme istemez veya rapor tutmaz çünkü tedavi amaçlı getirilen hayvanlarla ilgili bir etik kurul izni zorunluluğu yoktur. Dolayısıyla da ilgili mevzuatta çok açık şekilde belirtilmesine rağmen 2010, 2011, 2012, 2013 ve 2014 yıllarında deneylerde kullanıldığı resmi raporlarda belirtilen hayvanların aslında deneylerde kullanılmadığının açıklanması, konuyla yakından ilgilenenler tarafından tuhaf karşılanmıştır.

2015 yılında hayvanların kullanım amacına göre sıralamada ise %42.41 (164,023) oranla ‘Diğer Amaçlar’ ilk sırada yer alıyor. Sayı olarak hayli fazla olan bu hayvanların hangi amaçlarla deneylerde kullanıldığının belirtilmemesi, raporun eksik yönlerinden bir diğeri. Sırasıyla diğer amaçlar: temel biyolojik araştırmalar için 136,117; hastalık tanısı için 19,879; tıbbi ürün ve cihazların araştırılması için 11,287; veteriner hekimlik alanında kullanılan ürün ve cihazların üretim ve kalite kontrolü için 6,182; toksikoloji ve güvenlik değerlendirmeleri için 4,983; eğitim için 3,191 ve diş hekimliği ve tıp alanında kullanılan ürün ve cihazların üretim ve kalite kontrolü için 210 hayvan kullanılmışken, geriye kalan 40,873 hayvanın hangi amaçla deneylerde kullanıldığına dair bir bilgi raporda gene yer almıyor.

2016 yılında ise artış devam etmiş ve 451,914 hayvan deneylerde kullanılmış. Yani neredeyse yarım milyon. Beş yılda, deneylerde hayvan kullanımında %124’lük bir artış görülüyor.

Kullanılan hayvan türüne göre dağılımlara baktığımızda en çok kullanılan türler: %55.15 (249,213) ile balık, %16.29 (73,635) ile kanatlılar ve %13.86 (62,620) ile sıçan. Sırasıyla diğer türler; fare 27,359; koyun 10,152; bıldırcın 9,566; sığır 7,587; tavşan 3,140; keçi 2,272; kobay 1,299; sürüngen 880; diğer kemirgenler 629; amfibi 475; diğer memeliler 226; at eşek ve melez soyları 207; domuz 176 ve diğer etoburlar 14. Geriye kalan 2,464 hayvanın türüne air bilgi verilmemiş.

Hayvanların kullanım amacına göre dağılımlarına baktığımızda ise, ikinci sırada %35.33 (159,652) ile temel biyolojik araştırmalar var. Diğerleri sırasıyla şu şekilde: tıbbi ürün ve cihazların araştırılması için 17,690; veteriner hekimlik alanında kullanılan ürün ve cihazların üretim ve kalite kontrolü için 15,453; hastalık tanısı için 12,881; ‘diğer amaçlar’ için 9,307; eğitim için 3,029; toksikoloji ve güvenlik değerlendirmeleri için 2,902; diş hekimliği ve tıp alanında kullanılan ürün ve cihazların üretim ve kalite kontrolü için 414 hayvan kullanılmış. %51.02’lik yüzde ile en büyük orana sahip olan, geriye kalan 230,586 hayvanın hangi amaçlarla kullanıldığı raporda belirtilmiyor. 2016 yılı için deneylerde kullanılan toplam hayvan sayısı 451,914 iken, seçilmiş amaçlara göre hayvan kullanımı çizelgesindeki toplam rakam 221,328 olarak belirtilmiş.

2011 yılında kullanılan hayvan sayısı ile 2016 yılında kullanılan hayvan sayısı arasından 250 bin hayvandan oluşan bir fark var. Hayvanların deneylerde kullanılmasıyla ilgili yasal düzenlemeleri bulunan ülkelerde hayvan kullanımında azalma yerine artış olması, konuyla ilgili yasal mevzuatın ve yerel etik kurulların iç ve dıştan denetimlerinin yetersiz oluşuyla ilgili açık bir göstergedir. Ayrıca alternatif yöntemlerin dünyada uygulanabilir ve güvenli bulunan örneklerinin ülkemizde de kullanılması için yeterince çaba gösterilmediğini de anlamış oluyoruz.

HADMEK raporuna göre; 2017 yılı Mayıs ayı itibariyle ülkemizde çalışma izni alarak yönergesini HADMEK’e onaylatmış 95 adet yerel etik kurul (HADYEK) bulunmakta ve sınırları içinde en çok HADYEK bulunan iller Ankara (14), İstanbul (13) ve İzmir (7)’dir. Bir önceki yazıda da belirttiğim gibi, üç ayda bir Ankara’da toplanan HADMEK’in tüm bu etik kurulları düzenli olarak denetlemesi, 4 kişilik sekreteryasıyla gönderilen yıllık raporlardaki çalışma ve rakamları inceleyerek hatasız bir üst rapor hazırlaması pek mümkün gözükmüyor…