By 
Kanarya Adaları’ndaki gösteri parkı Loro Parque, Skyla isimli 17 yaşındaki orkanın 11 Mart’ta öldüğünü açıkladı. Skyla dişiydi. Tutsak ortama doğmuştu. SeaWorld’den üreme amacıyla ödünç alınıp annesinden koparılarak Loro Parque’a getirildiğinde henüz iki yaşındaydı. Skyla sonra Atlantik Okyanusu’nun hemen yanı başındaki hapishanesinde “Orka Okyanusu” gösterisinin bir parçası olarak eğitildi.
Üreme amacıyla edindikleri bir orkayı tam da üreme yaşlarını sürerken, henüz doğum yapmadan yitirmeleri kimbilir parkın geleceği açısından yetkilileri ne kadar kaygılandırdı? Acaba zarar etmemek için hangi yollara başvuracaklar ve bu durum tutsak ya da değil dünya genelinde başka orkaları etkileyecek mi? Ne üreme programlarına, ne ticarete ne de canlı ava tam anlamıyla son verilememiş mevcut tabloda haklı bir kaygıyla sorulabilecek sorular bunlar.
Kaliforniya ile Alaska arasında sadece 74 birey kaldı
Skyla’nın öyküsünün hazinliği, orka dünyasında daha yeni yaşanan bir kutlama düşünüldüğünde daha da koyulaşıyor. Mart başında nesli tehlikedeki bir orka populasyonuna arka arkaya katılan yavrulardan biri olan altı aylık J58’in dişi olduğu anlaşılmış ve bu haber büyük sevinçle karşılanmıştı.
Dişi oluşu geleceğe dair umut yayan yavru, ABD’nin Kaliforniya eyaletinin ortasıyla Alaska eyaletinin güneydoğusu arasında yaşayan, tükenme tehdidi altındaki bir popülasyona ait. Aralık’taki resmi sayıma göre birey sayısı 74 olan bu popülasyon J, K, L olarak adlandırılan 3 gruptan (pod) oluşan geniş bir aile. Popülasyonun durumunun kritik olmasının ardında, besinleri olan kral somonların çok azalması gibi güncel olduğu kadar orka tutsaklığı gibi etkisi günümüze taşınmış tarihsel nedenler de var. Gösteri parkları için canlı olarak ilk avlanan orkalar bu popülasyondandı. O yıllarda kurulan Center for Whale Research’ün (Balina Araştırmaları Merkezi) sayfasına göre 1965 ile 1975 yılları arasında bu popülasyondan yakalanan 45 orka dünyanın çeşitli yerlerindeki parklara gönderilmiş. En az 13 orka ise bu yakalamalar sırasında ölmüş. Çok sosyal olan orkaların geride kalan kaçı ne denli ciddi travmalar yaşadı, bunu ise kimse tam olarak bilmiyor.
Fotoğraf: Jno Didrickson
Halkın tepkisinin de etkisiyle 1976 yılında Washington eyaleti sularında canlı orka yakalanması yasaklanmş ancak bir yıl bile geçmeden SeaWorld bu kez İzlanda sularından orka yakalamaya başlamış. 1976 ile 1989 yılları arasında İzlanda sularından en az 54 orka yakalanmış ve dünya genelindeki parklara satılmış.
Skyla’nın öyküsü tam da burada başlıyor çünkü babası Tilikum iki yaşındayken İzlanda sularından yakalanmış. Tilikum ne yazık ki bakıcısı dahil 3 kişinin ölümünden sorumlu olmasıyla tanındı. Özgür orkaların insanı öldürdüğüne dair hiç bir kanıt bulunmuyor, aksine Alaska’nın Tlingit kabilesi gibi kimi yerli halkların öykülerinde de buna vurgu yapılır. Çok zeki olduğu bilinen bir türe ait bir birey olarak Tilikum’un yaşantısındaki bu korkunç talihsizlik elbette tutsaklığın da neden olduğu psikolojik yıkımın bir kanıtı.
Tutsak orkalar özgür hemcinslerine göre daha az yaşıyor
Tutsak deniz memelileri özgür hemcinslerine göre daha kısa yaşıyorlar. Özgürlükte bir erkek orka ortalama 30, dişi orka ise 50 yıl kadar yaşıyor ancak ömür uzunlukları dikkate alındığında erkek orkaların en az 60, dişilerin ise en az 90 yıl yaşayabildiği biliniyor (Örneğin J58’in popülasyonundan bir dişinin öldüğünde 106 yaşında olduğu tahmin edilmiş).
17 yaşında yaşamını yitiren Skyla’nın annesi Kalina onun gibi tutsaklıkta doğmuş, dahası tutsaklıkta başarıyla doğup büyüyen ilk orka olmuş ancak o da öldüğünde sadece 25 yaşındaymış. Bakıcısını öldürmesi sonrasında uzun süre tek başına tutulan, ayrıca yaşamı boyunca bir sperm bankası olarak yapay döllenme programlarında da kimbilir ne kadar zorluklar yaşadıktan sonra 35 yaşında yaşamını yitiren Tilikum ise belki özgürlükte olsa uzun yaşama rekoru kıracak bir bireydi.
Fotoğraf: Jno Didrickson
Özgürlükte orkaların birkaç neslin birlikte yaşadığı, en yaşlı dişinin merkezde olduğu anaerkil gruplarda yaşadığı biliniyor. J58’in dişi olduğunu duyuran haberlerde Center for Whale Research’den (Balina Araştırmaları Merkezi) Kelley Balcomb-Bartok “Her dişi geleceğin maderşahi (matriarkı), tüm yaşamı boyunca potansiyel olarak 5, 6 ya da 7 bebeğin annesi” demiş. Erkeklerin de elbette değerli olduğunu ama dişilerin üreme yaşlarının sonrasında da çok büyük rolleri olduğunu belirten Balcomb-Bartok, insan dışında menopoz sonrası uzun yıllar yaşadığı bilinen az sayıdaki türden biri olan orkalarda yaşlı dişilerin yavruların büyütülmesi, besin bulunması, genel olarak bilgi aktarımı açısından yaşamsal görevleri olduğunu eklemiş.
59 tutsak orca özgürlük gününü bekliyor
2021 orka tutsaklığının 60’ncı yılı. 1961’de Kaliforniya’nın Newport Limanı’nda tek başına yüzerken kararsız hareketler yaptığı, yönünü şaşırmış göründüğü iddiasıyla yakalanan, daha ilk andan başını tankın çeperine çarpmaya başlayan ve iki gün bile yaşamadan ölen Wanda ilk tutsak orka kabul ediliyor. Wanda’dan sonra 166 orka daha özgürlükten koparılarak tutsak edildi. Ne yazık ki 2002 kadar yakın bir tarihten sonra bile en az 19 orka özgürlükten koparıldı. 2018’de Rusya’da canlı avlanan 10 birey iyi ki gösteri yapmadan tekrar özgürlüğüne kavuştu.
Skyla gibi tutsaklıkta doğan ya da doğar doğmaz ölen bireylerle birlikte 1961’den bu yana dünya genelinde yüzlerce orka insanları eğlendirmek, şirketlere para kazandırmak adına acı çekerek yaşadı ve öldü. Şu an tüm dünyada 59 tutsak orka bireyi var. Bunlardan 27’si özgürlükten koparılarak tutsak edilmiş, 32’si tutsaklıkta doğmuş bireyler.
İzlanda’da iki beyaz balinanın rehabilitasyon sürecinde olduğu, Kanada’da doğaya salınması mümkün olmayan bireylerin yaşaması için bir başka sığınak projesinin hayata geçirildiği, dünya genelinde tutsaklığa karşı güçlü bir tepkinin olduğu dönemde yaşıyor olmamız tüm tutsak orkaların, deniz memelilerinin bir an önce en iyi yaşam şartlarına kavuşması için umut verici olsa gerek. Yine de en büyük umut günümüzde insanlık hala çeşitli farkındalık kampanyalarıyla dişilerin eşitliğini, saygıyı talep ederken orkaların anaerkil gruplarda yaşamaları karşısında utanç duyabilmekte yatıyor belki de.
*
Kaynaklar
www.whaleresearch.com
https://www.newwestrecord.ca/bc-news/female-calf-brings-hope-for-resident-orca-population-3542239
https://uk.whales.org/2016/04/09/tilikum-and-the-history-of-wild-orca-captures/
https://uk.whales.org/our-4-goals/end-captivity/orca-captivity/
Comments