By 
Netflix’in Kulüp dizisinin üçüncü bölümünde, yağmurun altında mutlulukla ıslanırken bir anda sevgilisi tarafından terk edilen Raşel’in hayal kırıklığı, arka planda çalan bir şarkı ile çok daha derin bir şekilde izleyiciye aktarılıyordu.
Sessizlikten doğup yükselen bir vibrato ile devam eden ilk mısra “Adiyo, Adiyo Kerida” çok az bilinen bir lisanda söylense de, dinleyenin acıyı ve hayal kırıklığını iliklerine kadar hissetmesini sağlıyor, sanatçının flamenko süslemeleriyle zenginleştirdiği yorumu, kanun ve neyin de katılımı ile gittikçe bilindik bir melodi haline dönüşüyordu.
İsrailli şarkıcı Yasmin Levy’nin, UNESCO tarafından yok olma tehlikesinde olan lisanlar arasında gösterdiği Ladino dilinde, kendine özgü yanık sesi ile icra ettiği bu şarkının, kulağımıza bilindik bir müzik gibi gelmesi sadece şarkıda Türk müziğine ait enstümanların kullanılmasından kaynaklanmıyordu. “Adiyo Kerida” yüzyıllar içerisinde Endülüs, Balkan ve Türk müziğinden öğelerle harmanlanan Ladino baladların en güzel örneklerinden biri idi.
Sefarad’ların karma kültürünün dildeki izi: Ladino
Ladino müziğinin tarihsel gelişimi hakkında kısa bir özet yapmak gerekirse, Ortaçağ‘a ve İber Yarımadası’na uzanmamız gerekiyor. Asırlar boyunca İber yarımadası, Müslümanlarla Hıristiyanlar arasındaki savaşlara sahne olmuştu. Yarımadada Endülüs Emevileri ve Hıristiyanlarla ortak bir yaşam sürdüren ve bu iki kültürün etkileri altında kalan, İspanya ve Portekiz Yahudilerine “Sefarad Yahudileri” adı veriliyor. Sefarad kelimesinin İbranicede “İspanya” manasına geldiğini ekleyelim. Aralarında konuştukları lisan olan Ladino ise, Ortaçağ Kastilya İspanyolcası, İbranice, Aramice ve Arapçanın bir karışımı olarak tanımlanabilir.
Aragon kralı Ferdinand’ın, Kastilya Kraliçesi Isabel ile 1469’da evlenmesi ile İspanya’da birlik kurulmuş ve 1492’de İspanya Monarşisi, Granada Emriliği’ne karşı savaşı kazanarak tüm yarımadada hakimiyeti ele geçirmişti. İspanyol engizisyonunu da kuran Ferdinand, Hıristiyanlığa dönmeyi kabul etmeyen Yahudileri, tüm mal varlıklarını geride bırakarak İspanya’yı terk etmeye zorlayan Elhamra Kararnamesi’ni çıkardı.
Dönemin Osmanlı padişahı II.Bayezid, Sefarad Yahudilerine kucak açarak onları Osmanlı topraklarına kabul etti. Sefarad Yahudileri başta İstanbul, Edirne ve Selanik olmak üzere, İzmir, Manisa, Bursa, Gelibolu ve Amasya’ya yerleştiler. Anadolu topraklarındaki Yahudi varlığı MÖ.4. yüzyıla uzansa da, Sefarad Yahudilerinin Osmanlı topraklarına ayak basması 1492’den sonra olmuştur.
Balkan ve Türk ‘baharatı’
Sefarad Yahudileri göç ettikleri yeni topraklarda dillerini ve müziklerini yaşatmaya devam ettiler. Osmanlı topraklarında konuşulan Ladino, zaman içerisinde Türkçe, Rumca ve Fransızca kelimelerin kullanılması ile değişim gösterdi ve Kastilya İspanyolcasından oldukça farklılaştı. Sefarad baladları, bugün artık yok olan İspanyol ortaçağ balad yapısının benzer unsurlarını taşımaya devam ediyordu. Bir kıtada ağırlıklı 8 heceli satırların bulunması ve her çift satırın sonundaki kafiye uyumu, baladların en belirgin yapısal ortak özelliği idi. Ladino’nun değişimine paralel olarak Sefarad baladları da zamanla çok kültürlülükten nasibini alıyor, batı müziği makamlarının yanında Balkan ve Türk müziğinden de unsurlarla farklılaşıyordu.
Hayatını Sefarad Yahudilerinin müziklerini derlemeye ve korumaya adayan Isaac Levy, 1919 yılında Manisa’da doğmuş ve henüz 3 yaşında iken ailesi ile o tarihte İngiliz Mandası altında olan Filistin’e göçmüştü. Kudüs Dans ve Müzik Akademisi’nde okuyan Levy, 1948 yılında İsrail Devleti‘nin kurulmasından sonra, İsrail Ulusal Radyosu’nun Ladino departmanının başkanı olarak atandı.
1975 yılında doğan kızı Yasmin Levy, 6 yaşında piyano çalmayı öğrenip 20 yaşında şarkı söylemeye başladı. Babası gibi Ladino müziğine odaklanan Yasmin Levy’nin albümlerinde Latin ve Sefarad müziğinden, Endülüs flamenkosuna, Türk müziğinden, Arap ezgilerine kadar birçok farklı müziğin unsurlarına rastlanıyordu.
Levy’nin üçüncü albümü “Mano Suave”de, Sefarad diasporasının farklı müzik türlerinden örnekler vardı ve “Adiyo Kerida” da bu albümde bulunuyordu.
Ladino müzik yapısının özelliklerini koruyan şarkının sözlerini İsaac Levy yazmıştı ve karşılıksız bir aşkı ve acı bir vedayı anlatıyordu.
Elveda,
Elveda sevgilim,
Hayatı istemiyorum
Sen onu bana zehrettin.
Annen seni doğurduğunda
Seni dünyaya getirdiğinde
Sana bir kalp vermemiş
Başka birini sevebilmen için.
Şaşırtıcı bir şekilde şarkının özellikle nakarat bölümü, Giuseppe Verdi’nin 1853’te yazdığı “La traviata” adlı operasındaki “Addio del Passato” adlı aryası ile büyük bir benzerlik gösteriyordu. Arya’nın operasever bir Bulgar tarafından Ladino müziğe adapte edildiği ve o zamandan beri Ladino şarkılar arasında en beğenilen şarkılardan biri olduğu söyleniyor.
İmkansız aşkın hüzünlü vedası
Kulüp dizisi, 1950’li yıllarda Beyoğlu civarında yaşayan Sefarad Yahudilerine odaklanarak bir aşk hikayesi etrafında, tarihsel olaylara farklı bir bakış açısı sunmuştu ve “Adiyo Kerida”, filmin temasına çok uygun bir veda şarkısı idi.
Şarkı, I.Dünya Savaşı’ndan, II.Dünya Savaşı’na kadar geçen uzun bir dönemde, Bosna’da yaşayan Sefarad bir ailenin yaşamını konu alan Miris Kise Na balkanu (Balkanlarda Yağmurun Kokusu ) adlı dizide de kullanıldı ve Marija Vickovic tarafından seslendirildi.
Yasmin Levy’nin orijinal yorumu, Bulgaristan’da II.Dünya Savaşı’nda geçen Bulgarian Raphsodie filminin de müziklerinden biri idi.
Yasmin Levy, Kulüp dizisi yayınlanmadan önce Türkiye’de konserler vermiş ve “Adiyo Kerida”yı sahnede Kubat ile beraber seslendirmişti.
*
UNESCO‘ya göre başta Akdeniz‘e kıyısı olan ülkelerde ve Osmanlı İmparatorluğu‘nun eski topraklarında olmak üzere, dünya genelinde Ladino dilini konuşan yaklaşık 100.000 kişi yaşıyor. Diğer ülkelerde de olduğu gibi Türkiye’de de bu kadim lisanı yaptıkları müzikle yaşatmaya çalışan sanatçılar bulunuyor.
Dünyada, Ladino dilinde çıkarılan tek gazete olan El Amaneser (Şafak), 1984 yılından beri yayınlarına Türkçe devam eden Şalom gazetesinin eki olarak ayda bir yayınlanıyor.
Kaynakça
- Paliere J., Ladino Music and Cultural Identity, 18.01.2021
- andantemoderato.com, Yasmin Levy sings Adio Kerida
- unesco.org, Unesco Conference highlights the place of Judeo-Spanish at the heart of cultural diversity and intercultural dialogue
- Günaydın E., Osmanlı’ya göç eden Sefaradların torunları, dilleri Ladino’yu koruma mücadelesi veriyor. Euronews,04.01.2020
- Vikipedi, Osmanlı İmparatorluğu’ndaki Yahudilerin tarihi
- Clasical Music Daily, Yitzhak Isaac Levy.
Comments