By 
Anadolu ormanlarından söz edebilmek için önce Anadolu’dan söz etmek gerekiyor. Hatırlayanlar olacaktır, bu yazının önceki bölümlerinde dünya karalarının önceleri Pangea adı verilen bir bütün olduğunu ve kıtaların oluşumunun yavaş yavaş gerçekleştiğini belirtmiştim. Anadolu, kıtaların oluşmasına olanak tanıyan jeolojik hareketliliğin oldukça yakın dönemlerinde ortaya çıkmış bir kara parçasıdır. Aşağıda yeryüzü karalarının değişik dönemlerdeki durumu gösterilmektedir.[2]
Görsellerden de anlaşılacağı üzere Anadolu dediğimiz kara parçası bundan yaklaşık 20 milyon yıl öncesinde bugünkü haline yakın bir yapıya kavuşmuştur. Dolayısıyla Anadolu ormanlarının tarihinden de ancak son 20 milyon yıllık dönem baz alınarak söz edilebilir. Hemen belirtmek gerekir son 20 milyon yılın tamamında şimdiki gibi bir Anadolu’dan söz etmek doğru değil. İç denizler ve sular altında olan bölümler var ki, bu yazıda böylesine detaya girmek gereksiz.
Dev sekoyalar Anadolu’da yaşadı
Miyosen devresinde (günümüzden 25 milyon yıl öncesi ile 5 milyon yıl öncesi arası) Anadolu’da volkanik patlamaların çok fazla olduğunu ve sıcaklıkların önce artıp sonra düşmeye başladığını biliyoruz. Sıcak dönemlerde Anadolu ormanlarının sedir, ardıç, ladin, çam, sekoya, mamut ağacı, ginkgo ve bataklık servisi gibi açık tohumlu türlerle birlikte akçaağaç, kızılağaç, gürgen, kestane, sığla, kayın, çınar, meşe, kayın, kavak ve söğüt gibi kapalı tohumlu ağaçlardan oluştuğunu ortaya koyuyor bilimsel araştırmalar. Ancak sıcaklıkların giderek azalması soğuğa dayanıksız olan sekoya, ginkgo ve bataklık servisi gibi ağaç türlerinin Anadolu’dan (aynı zamanda da Avrupa’dan) çekilmesine yol açtı. Burada dikkate değer nokta, günümüzde yalnızca Kuzey Amerika’da sınırlı bir bölgede doğal olarak bulunan sekoyaların geçmişte Anadolu’da da yaşamış olması.
Anadolu’da (ve dünyanın değişik yerlerinde) değişik dönemlerde yaşamış olan ağaçlarla ilgili en sağlıklı bilgiler palinolojik[3] araştırmalarla birlikte fosilleşmiş ağaçlar üzerinde yapılan çalışmalar sonucunda elde ediliyor. Fosilleşmiş ağaçlar konusunda yaptığı araştırmalarla yurt dışında da saygın bir yeri olan değerli dostum Prof. Dr. Ünal Akkemik’in değişik ekiplerle birlikte yaptığı pek çok araştırma sonucunda miyosen devresinde Anadolu’da yaşadığı saptanmış ve günümüzde pek bilinmeyen bazı ağaçlar şunlar: Bataklık servisi (Taxodium), sapindus (Sapindus), mahonya (Mahonia), zelkova (Zelkova), sekoya (Sequoia), Engelhardia, Glyptostrobus, Nyssa. Elbette yalnızca bunlar değil. Şu anda Anadolu’da yaşamayan pek çok ağacın miyosen devresinde Anadolu’da yaşamış olduğunu biliyoruz.
Ağaç cins ve türleri yerine ormanların yayılışına bakmak istediğimizde ise biraz daha yakın zamanlara gelmek gerekiyor. Bu konuda da öğrencisi olmaktan onur duyduğum, saygı ve rahmetle andığım hocalarım Prof. Dr. Burhan Aytuğ ile Prof. Dr. Ertuğrul Görcelioğlu’nun palinolojik çalışmalarına göz atmak yararlı olur. Aşağıya onların bir makalesinden[4] dört harita aktarıyorum:
Birinci harita bundan 18 bin ila 16 bin, ikinci harita 12 bin ila 11 bin, üçüncü harita 8 bin ve dördüncü harita da bundan 4 bin yıl önce ormanların ve diğer bitki örtüsü çeşitlerinin (ağaçlık, step-orman, step) Anadolu’daki yayılışını gösteriyor. Haritalar 1993 tarihli bir yayından alındığı için ne yazık ki pek kaliteli olmasa da durumu ana hatlarıyla ortaya koymak açısından yeterli. Zaman içerisinde haritalara yansıyan orman örtüsündeki artışın temel nedeni, bundan yaklaşık 11 bin yıl önce son buzul çağının bitmiş olması. Yükselen sıcaklıklar ve artan yağışlar Anadolu’nun çok büyük bir bölümünün ormanlarla, kalan kısmının da diğer bitki örtüsü çeşitleriyle kaplanmış olması sonucunu doğurdu.
Antropojen stepler
Son 4 bin yılda ise Anadolu ormanları, büyük bölümü son 500 yılda olmak üzere ciddi bir azalma ile karşı karşıya kaldı. Yapılan başka bir bilimsel araştırma[5] Anadolu’nun potansiyel ve aktüel orman alanlarını ortaya koyuyor. Bu çalışmadan da iki haritayı aşağıya aktarıyorum:
Görüldüğü üzere Anadolu’nun mevcut orman varlığı, bundan 4 bin yıl önceki orman yayılışı ile oldukça uyumlu olan potansiyel orman varlığından yaklaşık 30 milyon hektar daha az. Buna karşılık mevcut stepler potansiyel (doğal) steplerden %10-15 kadar daha çok. Yani insan eliyle oluşturulmuş, bilimsel tabir ile antropojen stepler. Elbette ormanların yalnızca stepe dönüşmediğini, yerleşimden tarım alanına sanayi bölgesinden turizm tesisine farklı pek çok tür arazi kullanımına dönüştüğünü akılda tutmak gerekir.
Özetlemek gerekirse, dünya genelinde de Anadolu özelinde de değişen doğal koşullara göre orman varlığı, yayılışı, bitki örtüsü yapısı zaman içerisinde bolca değişti. Ancak bu değişimler uzun süren periyotlarda ve yavaş yavaş gerçekleşti, doğal süreçler de buna göre yeniden şekillendi. Son birkaç bin yılda yaşanan ve insan etkisiyle gerçekleşen değişim ise son derece hızlı oldu/olmaya devam ediyor ve büyük doğal yıkımlara yol açıyor. Elbette değişmeyen tek şey değişim. Fakat değişimin de kendi içinde bir dengesi var ve insan işin içine girince, ne yazık ki bütün dengeleri alt üst ediyor.
*
[1] Bu yazıda belirtilen tarihler değişik kaynaklarda küçük de olsa farklılıklar gösterebilmektedir. O nedenle bu tarihlerin fikir vermek amacıyla kullanıldığı unutulmamalıdır.
[2] Görselin alındığı kaynak: https://www.britannica.com/science/plate-tectonics/Continental-reconstructions. Bu kaynakta karaların son 650 milyon yıllık hareketini ve gelecekte alacağı durumu görmek mümkün.
[3] Botaniğin polen ve sporlar üzerinde yoğunlaşan alt dalı.
[4] Aytuğ, B., Görcelioğlu, E. 1993. Anadolu Bitki Örtüsünün Geç Kuaterner’deki Gelişimi. İstanbul Üniversitesi Orman Fakültesi Dergisi B 43 (3-4), 27-46.
[5] Çolak, A.H., Rotherham, I.D. 2006. A review of the forest vegetation of Turkey. Its status past and present and ıts future conservation. Biology and Environment: Proceedings of the Royal Irish Academy. Vol 106B, No 3, 343-354.
Comments