By Hayvanlar üzerinde yapılan bilimsel ve deneysel çalışmalarla ilgili kanun-yönetmelik gibi yasal düzenlemesi olan her ülkede, deneyleri ve deney yapan kurumları denetleyen bir üst kurul vardır. Bu kurullar, o ülkede hayvan deneyleri konusunun bağlı olduğu bakanlığın bünyesindedirler. Deney yapan kamu ya da özel kuruluşlarda da bu kurulun küçük bir benzeri bulunur ve kurumun kendi içinde yaptığı deneysel çalışmaları denetler. Bu yerel kurulların hepsi, bakanlığa bağlı olan üst kurul tarafından denetlenir ve onaylanır. Hemen her ülkede, sistem bu şekildedir.
Ülkemizdeki bu üst kurul, Hayvan Deneyleri Merkezi Etik Kurulu, yani HADMEK’tir. Deney yapan özel ya da kamu kuruluşlarındaki kurullarda Hayvan Deneyleri Yerel Etik Kurulu, yani HADYEK. Hadmek direkt olarak bakanlığa (eski Orman ve Su İşleri, şimdiki Tarım ve Orman Bakanlığı) bağlıdır ve 21 üyeden oluşur. Hadyekler ise 4 üyeden.
ABD’de IACUC (Institutional Animal Care and Use Committee) bizdeki Hadyek’tir. Hayvan Refahı Yasası’nın 1986’daki düzenlemesiyle birlikte ortaya çıkmıştır ve hayvan çalışması yapılan her üniversite ya da özel kuruluşta buluması şarttır. Enstitü yetkilisi, hayvan deneyleriyle ilgili deneyimi olan bir veteriner hekimi ve bir araştırmacı, enstitüyle ve hayvan deneyleriyle hiçbir ilişkisi olmayan bir kişi ve araştırmayla ilişkisi olmayan bir kişi olmak üzere 5 kişiden oluşur. Bir projenin uygulanması için öncelikle IACUC’nin etik incelemesinden geçmesi gerekir. IACUC’ler birden çok kurum tarafından denetlenirler: Tarım Bakanlığı’na bağlı APHIS (Hayvan ve Bitki Sağlığı Denetim Dairesi) şubeleri tarafından her 6 ayda bir haber verilmeksizin, Sağlık Bakanlığı’na bağlı PHS (Halk Sağlığı Servisi) yetkilileri tarafından zaman sınırlama ve kısıtlaması olmaksızın her an, AAALAC tarafından akreditasyonların yenilenmesi için her 3 yılda bir.
Kanada’daki Hadyek ise; IACC (Instituonal Animal Care Committee)’dir ve tüm projeler bu kurulun etik onayından geçer. Tüm IACC’ler, CCAC (The Canadian Council on Animal Care) tarafından yılda en az 1 kez olmak üzere denetlenirler. 1968’de kurulmuş olan CCAC, ülkemizdeki Hadmek’in işlevini görmesine rağmen yapı açısından çok büyük farklar vardır: CCAC bağımsız bir kuruluştur ve ayrıca altında Satndartlar, Değerlendirme ve Sertifika, Halkla İlişkiler, Yönetim ve Atama gibi dört ayrı komite barındırır. IACC şu üyelerden oluşur: hayvan deneyleriyle ilgili deneyimi olan bir veteriner hekimi, bir araştırmacı, bir gözlemci veteriner hekim, hayvan deneyleriyle hiçbir ilişkisi olmayan bir çalışan, enstitü veya hayvan deneyleriyle hiçbir ilişkisi olmayan bir kişi, enstitü sorumlusu, bir veteriner teknikeri, etik kurul koordinatörü.
Almanya’da ise her üretici, kullanıcı ya da tedarikçinin kurması zorunlu olan yerel etik kurul Tierschutzgremium’dur ve bu kurullar ve bağlı oldukları kuruluşlar her 3 yılda bir denetlenirler. İnsandışı primat kullanan kuruluşlar ise her yıl. Biyomedikal araştırmalar, Almanya’da en sıkı mevzuata sahip konulardan biri olduğu için, kurumların denetiminin de diğer ülkelerdeki kadar sık olmasına gerek yoktur.
Birleşik Krallık’taki Hadyek benzeri kurul AWERB (Animal Welfare and Ethical Review Body), Home Office’e bağlı Animal in Science Regulation Unit tarafından haberli ya da habersiz olarak sürekli denetlenir. AWERB, hayvan refahı birimi sorumlusu ya da sorumluları, sorumlu veteriner hekimi, araştırmacı ve dışarıdan bir gözlemciden oluşur. AWERB, her yıl bir rapor hazırlayıp göndermekle yükümlüdür. Yerel etik kurullardan gelen yıllık ayrıntılı faaliyet raporları, Home Office tarafından istatistik dosyaları halinde web sitesinde kamuya açık olarak yayınlanırlar.
Yukarıda değindiğim bazı ülkelerdeki istisna uygulamalar dışında, genel olarak yerel etik kurul kavramı sorunludur çünkü kurumun çalışanı olan, maaşını oradan alan kişilerin hayvan aleyhine bir durum gördüğünde ya da misal, projenin canlı hayvan kullanılmadan da gerçekleştirilebileceğini düşündüğünde herhangi bir kaygı taşımaksızın bağımsız hareket edebileceğini ve onay vermeyeceğini düşünmek hayli zor. Bu kurulların başkanlarının kurum sorumlusu/sahibi olduğunu da hatırlatalım. Oysa ki özel ya da kamu kuruluşlarının yerel etik kurulları, kurum sorumlu veteriner hekimi dışında tamamı dışarıdan ve bağımsız üyelerden oluşabilir -başkan da dahil-, buna örnek olarak Cambridge Üniversitesi’ni gösterebiliriz. Ya da merkezi etik kurulun bölgesel/yerel temsilcilikleri oluşturularak yerel etik kurul yerine onay ve izin verebilirler.
Merkezi etik kurul, yani Hadmek’e gelecek olursak: ülkemizde hayvanlar üzerinde gerçekleştirilen deneysel ve bilimsel prosedürlerle ilgili kaygı ve sorunların temelinde bu kurulun teşekkülü ve işleyişindeki yanlışlıklar yatar. Yönetmeliğe göre, 21 kişiden oluşan kurulda 1 kişinin hayvan koruma konusunda çalışan bir sivil toplum örgütü temsilcisi olması gerekiyor. Oysa ki kurulduğundan beri bu koltuk, amacı deneyleri geliştirmek ve deney kalitesini arttırmak olan bir derneğe verilmiş durumda. Hayvan Hakları ve Etiği derneği bununla ilgili bir dava açtı. 21 kişilik kurulda, hayvanların temsilcisi olarak en az 3 kişi olmalıdır. İkinci sorun; 3 ayda bir, yani 365 günde sadece 4 gün birkaç saat için toplanan bir kurulun yüzlerce yerel etik kuruldan hangisini nasıl ve ne zaman denetleyebileceği. Hadmek’in bölgesel olarak alt kurullara ayrılması kaçınılmaz. Zaten yayınlanması gereken yıllık raporların çok geç yayınlanması, Hadyek’lerin her yıl düzenli denetlenmemesi gibi sorunlar da Hadmek’in işlevsel olup olmadığı hakkında yeterli bilgi veriyor…
Daha detaylı bilgiler için: www.deneyehayir.org adresini ziyaret edebilirsiniz.
Yağmur Özgür Güven
Comments