By 
Son yıllarda dünyanın birçok ülkesinde yaşanan yoğun dijitalleşme içerisinde dijital paralara doğru artan bir yönelim, ayrıca bir Bitcoin çılgınlığı var. Bitcoin piyasada varolan kripto paralardan sadece birisi ama ilk kripto para olması nedeniyle en popüler ve en çok bilinen kripto para özelliğini taşıyor.
Kripto paralar ve bu arada Bitcoin aslında blokzincir (blockchain) mantığı üzerine kurulmuş olan dijital paralar olarak tanımlanabilir. Bu nedenle, kripto parayı anlamak için dijital parayı ve blokzinciri anlamak gerekiyor. Bu kavramların birçok kişinin kafasında henüz yeterince oturmamış olduğunu ve sıklıkla karıştırıldığını görüyorum. Ayrıca, sokaktaki vatandaşın eskiden döviz (forex) alım-satım işlemleri yaptığı gibi gittikçe artan bir şekilde kripto para alıp-sattığını ve bu konudaki yoğun reklamları da görüyorum. Dijital parayla başlayıp, sonra blokzincire geçip, yazıyı kripto paralarla bitirmek istiyorum. Bu kavramların iyi anlaşılmasında ve eğer kripto paralara yatırım yapanlar varsa alınan risklerin iyi bilinmesinde fayda var.
Dijital para
Dijital para, kağıt veya metal olarak fiziki bir varlığı olmayan, bilgisayar üzerinde ve hesaplar arasında aktarılabilen paraya verilen isim. Bu nedenle elektronik para olarak da adlandırılıyor. Dolayısıyla dijital para dokunulabilen bir para değil, kaydi olarak sahip olunan, aktarılabilen ve mal ve hizmet ödemelerinde kullanılabilen bir para. Bir paranın djital para olarak tanımlanabilmesi için sadece dijital olarak var olması gerekiyor. Bu anlamda bütün kripto paralar da dijital paradır ama aşağıda göreceğimiz üzere bunların farklı ilave özellikleri söz konusu. 1990’ların başında ortaya çıkan DigiCash ilk dijital para olarak biliniyor, ama bu para fazla uzun ömürlü olmamış. Şu an için tam anlamıyla dijital para diyebileceğimiz en yaygın kullanılan örnekler Bitcoin, Ethereum, Litecoin ve Ripple gibi kripto paralar.
Çin, son dönemde hız verdiği dijital yuan konusunda halkın da dahil olduğu denemelere Suzhou’dan sonra Shenzen kentini de katacak.
Aslında, gittikçe artan bir şekilde internet üzerinden veya kredi kartıyla ödemeler yaptığımız ve nakit kullanımı hızla azaldığı için gittikçe dijitalleşen bir ödeme sistemine doğru gidiyoruz. Ancak, örneğin şu anki haliyle TL’yi veya ABD Dolarını dijital para olarak tanımlamak mümkün değil çünkü bunların fiziki olarak (kağıt ve madeni) karşılığı var ve biz sadece kolaylık sağladığı için dijitalleşmiş halini artan bir şekilde kullanıyoruz. Fakat, nakit kullanımının gittikçe azalması nedeniyle çok yakın bir gelecekte merkez bankalarının yeni bir para birimi olarak dijital para ihraç etmeleri kimseyi şaşırtmamalıdır. Şimdiden dijital Euro veya dijital Yuan gibi dijital paralardan bahsedilmektedir. Bu durumda, bu paraların arkasında söz konusu ülkelerin merkez bankaları, dijital Euro’da ise Avrupa Merkez Bankası olacaktır.
Blokzincir
Blokzincir aslında bir veri tabanı, yani bir kayıt tutma sistemi. Ama bu sistemin özelliği, kayıtların tek bir kurumun kontrolü altında ve tek bir merkezde tutulması yerine, birbirinden bağımsız birçok yerde ve birbirine bağlı olarak tutulmasından oluşuyor. Klasik bir örnek olarak bir bankanın veri tabanını düşünelim. Bu veri tabanında bankanın müşterisi olan kişi ve firmaların bilgileri, bunların hesaplarına ilişkin detaylar, bankanın fiyat ve oran verileri ve daha birçok başka veri ve bilgi tutulur. Bu nedenle ilgili bankanın tam denetimi ve sorumluluğu altındadır. Başka kimsenin bu veri tabanına ulaşması mümkün değildir. Milyonlarca müşteri, binlerce çalışan ve yüzlerce şube aynı veri merkezine bağlı olup, aynı anda milyonlarca işlem bu veri tabanı üzerinden gerçekleştirilir. Buna imkan vermesi için gerekli kapasite ve işlem hızını sağlayacak ölçüde yatırım yapılır. Güvenlik de çok önemli olduğu için güvenliği sağlayıcı donanım ve yazılım altyapısı da kurulmak zorundadır. Ayrıca, her türlü tehlikeye (yangın, deprem, sabotaj vb) çoğu zaman başka bir yerde eşanlı olarak bu verileri depolayan yedek bir veri merkezi de kurulur.
Blokzincirde ise durum çok farklı. Burada merkezi bir veri tabanı yok. Adının da çağrıştırdığı üzere bilgiler bloklar halinde oluşturuluyor ve birbiriyle ilgili bloklar adeta bir zincirle birbirine bağlanarak desantralize bir veri tabanı oluşuyor. Aşağıdaki diyagramda bir para gönderme işleminin blokzincir mantığı içerisinde gerçekleşme aşamaları gösteriliyor. Klasik bir veri tabanında (örneğin banka) bir havale işlemi ancak bankanın kayıtları içerisinde onun onayladığı haliyle görülebilirken, blokzincirde bu para gönderimiyle ilgili bütün taraflar işlemi görmekte, onaylamakta ve ardından işlem gerçekleşmekte. Blokzinciri klasik veri tabanından ayıran unsur, belli bir kurumun denetim ve onayına tabi olmaksızın, işlemlerin merkezi olmayan bir şekilde ilgili tarafların katılımı ve onayıyla gerçekleşmesi.
Kripto para
Kripto para, blokzincir veri tabanı üzerine kurulmuş olan dijital bir paradır. Bu anlamda diğer dijital paralardan farklı değildir. Ancak, kripto paraların arkasında ona güvence ve destek veren resmi veya özel bir otorite söz konusu değildir. Bunlar, yukarıda açıkladığım blokzincir mantığı üzerine kurulmuş desantralize para birimleridir. Örneğin Bitcoin Ocak 2021 itibarıyla işlemleri onaylayan ve düğüm ve madenci denilen 12000 civarında bilgisayar üzerinde işleyen blokzincir tabanlı bir dijital para sistemidir. Ocak 2009’da ilk kripto para olarak piyasaya çıkan Bitcoin’in ciddi bir ilgi görmesi ve fiyatının ciddi ölçüde yükselmesi nedeniyle son yıllarda birçok kripto para piyasaya çıktı. Şubat 2021 itibarıyla piyasada 6700 adet kripto para bulunmakta ve bunların toplam piyasa değerinin 1.6 trilyon dolar olduğu tahmin edilmektedir.
Bunlar arasında Bitcoin dışında en çok bilinenler Ethereum, Tether, Binance Coin, Cardano, Polkadot ve Litecoin gibi kripto paralardır. Kripto paraların mal ve hizmet alımında kullanılması için mal veya hizmeti sunan firmanın bu kripto parayı tanıması gerekiyor. Örneğin Tesla, araba satışlarında Bitcoin’i kabul edeceğini açıklamış, bu karar Bitcoin’in fiyatında bir artışa da yol açmıştır. Ancak, bu tür örneklere rağmen günümüz itibarıyla kripto paraların mal ve hizmet alımında kullanılması son derece sınırlı bir şekilde gerçekleşmektedir. İleride bu kapsamın ne kadar genişleyeceğini bugünden tahmin etmek ise hiç kolay değil.
Günümüzde kripto paralar alım-satım için bir değişim aracı olarak kullanmaktan çok yatırım amacıyla talep görmekte. Bir de bu paraların ve bunlarla yapılan ödemelerin resmi makamlarca takibi kolay olmadığı için kripto paraların yasa ve kayıt dışı işlemlerle ilgili ödemelerde kullanıldığı da ileri sürülmekte. Bitcoin’in fiyatında görülen inanılmaz yükselişler yukarıda belirttiğim gibi birçok kripto paranın piyasaya çıkmasına yol açmış, bunların alım-satımıyla uğraşan aracı şirketler kurulmuş, hatta bu alım-satımların popüler bir hale gelmesiyle sadece kripto paraların işlem gördüğü borsa bile oluşmuş durumda. Bu işten para kazanmak için sektördeki birçok kuruluş yoğun bir şekilde ve adeta herkesin sürekli para kazandığı izlenimini veren yanıltıcı reklamlar da yapmakta.
Yatırımcıların da bu gelişmeleri izleyerek ve özellikle Bitcoin’in fiyatındaki artışları görerek spekülatif amaçlarla gittikçe artan bir şekilde kripto para alım-satımı ve yatırımı yapmaya başladıkları görülüyor.
Kripto paraların yaygınlaşmasıyla CryptoCompare gibi derecelendirme kurumları da oluşturuldu ve en güvenli borsaları açıklamaya başladı.
Bu noktada, Türkiye’de de oldukça popüler olan kripto para yatırımlarına ve alım-satımına ilişkin bazı noktaların altını çizmekte yarar var. Kripto paralara yatırım yapan kişilerin bunların arkasında güvence veren hiçbir otorite olmadığını ve fiyatlarının tamamen yatırımcıların atfettiği değerlere dayanarak oluşan arz ve taleple belirlendiğini bilmeleri gerek. Ayrıca sıkça görülen bir olgu da medyada çıkartılan fiktif bir takım haber ve yorumlarla fiyatları manipüle etme girişimleri. Bu nedenle bu paralar son derece spekülatif ve riskli araçlar. Fiyatı 1 günde 10 dolardan 1000 dolara çıkabilmekte, ertesi gün 5 dolara inebilmekte. Özellikle hisse senedini riskli bulan yatırımcıların, kripto paraların bunun çok ötesinde risk taşıdıklarını bilmeleri gerekiyor. Yatırım yaptığınız kripto paranın yarın ortadan kalkmayacağının ve elinizdeki kaydi değerin hiçbir anlam ifade etmeyebileceğinin hiçbir güvencesi yok, çünkü bunların arkasında sürekliliğini ve kullanımını garanti eden bir otorite bulunmuyor. Hatta bazı ülkelerde bunların yasaklanması bile konuşuluyor.
Ayrıca, bu paralar henüz çok yeni finansal araçlar olduğundan birçok ülke gibi Türkiye’de de bu konudaki düzenlemeler oldukça yetersiz. Bazı dolandırıcılar, kripto paralara olan ilgiden yararlanarak sahte siteler üzerinden sahte işlemler yaptırıp yeterince bilgisi olmayan insanları dolandırabiliyorlar. Kısa vadede para kazanma umuduyla bu paraları ve işleyişlerini bilmeden ve elindeki bütün tasarrufuyla kripto para yatırımına girenlerin büyük çoğunluğunun hayal kırıklığına uğrama olasılığı çok yüksek. O nedenle, piyasa profesyonelleri ile tasarrufunun küçük bir kısmını bu paralara yatıracaklar dışındakilerin kripto paralardan uzak durmasını kuvvetle tavsiye ediyorum.
Sonsöz
Hızla gelişen ve dönüşen dijital teknolojiler yeni değer taşıma araçlarını ve ödeme sistemlerini adeta kaçınılmaz kılıyor. Neredeyse her gün yeni bir ödeme sistemi veya kripto para çıkıyor. Gelecek kesinlikle dijital paraların olacak. Buna şüphe yok. Ama arkasında devletler ve merkez bankaları olan dijital paralar mı yoksa blokzincir mantığıyla çalışan, arkasında resmi otorite olmayan, desantralize kripto paralar mı? Ben arkasındaki güvence nedeniyle ilkinin hakim olacağını düşünüyorum. Bakalım zaman ne gösterecek?
Elbette çağın hızına ayak uydurmak ve sağladığı kolaylıklardan yararlanmak için teknolojinin önümüze serdiği bu araçlardan uzak durmayacağız. Ama neyi, hangi amaçla kullandığımızı ve risklerini bilerek kullanmalıyız. Öte yandan, özellikle kısa yoldan zengin olma hayalleriyle ve risklerini anlamaksızın size sunulan kripto paralara para yatırmak, bunların alım-satımıyla uğraşmak amatörler için son derece büyük riskler içeriyor. Teknolojiye kapıyı kapatmayın ama kullanırken de çok dikkatli olun!
Comments