[Oğuz Gidiyor] Yol arkadaşım bisiklet 200 yaşında (10) Engelliler için bisiklet yarışları – Oğuz Tan

Bisiklet engel tanımaz!

Dizinin bu bölümünde engelliler için düzenlenen bisiklet yarışlarının tarihinden ve bugününden bahsetmek istiyorum.

***

10 – Engelliler için bisiklet yarışları (Para- Cycling)

Para-bisiklet, bisiklet sporunun çeşitli engelleri olan sporcular için adapte edilmiş bir türüdür. Para-bisiklet de, diğer pek çok disiplin gibi, dünya genelinde resmi olarak Uluslararası Bisiklet Birliği UCI (Union Cycliste Internationale) tarafından yönetilmektedir. Para-bisiklette, pist ve yol yarışlarını kapsayan 7 tür müsabaka düzenlenir. Elit sporcular Dünya Şampiyonaları, Paralimpik Oyunları ve Dünya Kupası’nda düzenlenen müsabakalara katılırlar.

Para-bisiklet ilk olarak 1980’lerde, görme engelli sporcuların katıldıkları müsabakalar ile ortaya çıktı. Tandem bisikletlerde, arkada pedal çeviren görme engelli sporculara ön tarafta görme yetisi tam olan sporcu eşlik etti. Para-bisiklet, 1984’teki Yaz Paralimpik Oyunları’na tek bir disiplinde(engel türü) düzenlenen yol yarışlarıyla katıldı; serebral palsi.

Serebral palsi (SP) beynin bir grup nörolojik bozukluklarını içeren geniş bir terimdir. SP’yi doğum öncesinde, doğum sırasında ve doğum sonrası erken dönemde, beyin hasarı sonucu ortaya çıkan, ilerleyici olmayan ancak yaşla birlikte değişebilen, hayat boyu süren, hareketi kısıtlayıcı, kalıcı motor fonksiyon kaybı, postür ve hareketlerdeki kalıcı eşgüdüm bozukluğu olarak tanımlayabiliriz.

1996’ya Gelindiğinde para-bisiklet pist yarışlarına da dâhil olmuş ve gerek pist gerekse yol yarışlarına dâhil edilen para-bisiklet disiplinlerinin sayısında artış görülmüştü. 90’ların Ortasında geliştirilen el bisikletleriyle de, 2000 yılında Avustralya’nın başkenti Sidney ’de düzenlenen Paralimpik Oyunları’nda bir gösteri müsabakası koşuldu. Aslında 3 tekerlekli bir tür trisiklet olan el bisikleti, daha ziyade el-siklet; engelli sporcular için tasarlanmış, pedalları kol gücüyle çevrilen ve çekişin doğrudan ön tekerleğe aktarıldığı, geleneksel bisiklete alternatif olarak kullanılan bir taşıt.

Günümüzde, para-bisiklette 3 tane yol ve 5 tane pist yarış disiplini bulunuyor:

Yol

• Yol yarışları (erkekler, kadınlar)
• Bireysel zamana karşı – ITT (erkekler, kadınlar)
• El-bisikleti takım yarışları (erkekler, kadınlar, mix)

Pist

• Tandem sprint (erkekler, kadınlar)
• Takım sprint (erkekler, kadınlar, mix)
• 500m veya 1km zamana karşı (erkekler, kadınlar)
• Bireysel takip (erkekler, kadınlar) Bu disiplinde sporcular müsabakaya pistin karşılıklı iki tarafında başlar ve amaç birbirlerini yakalamaktır.
• Scratch (Çizgi) (erkekler, kadınlar) Bu disiplinde tüm sporcular toplu start alırlar. Amaç, belli tur sayısını tamamladıktan sonra bitiş çizgisini ilk gören sporcu olmaktır.

Charles B. Tripp(solda) ve Eli Bowen(sağda) tandem kullanıyorlar – 1890.

UCI, her yaş grubundaki kadınlar ve erkekler için fonksiyonel kategoriler tanımlamıştır. Sporcular, öncelikle fonksiyonel kapasiteleri nezdinde doğru kategoriye atanırlar. Müsabakalar 4 gruba ayrılan engel türleri için düzenlenirler; görme bozuklukları, serebral palsi, lokomotor bozukluklar ve el-bisikleti. UCI’nin tanımladığı toplam 14 farklı fonksiyonel kategori, her yaş grubundan kadınlar ve erkekler için geçerlidir. Fonksiyonel kapasitelerine bağlı olarak sporcular uygun kategoriye yerleştirilirler.

Ana müsabakalar:

• 1994’ten beri düzenlenen Dünya Şampiyonaları
• Farklı spor dalları için 1960’tan beri düzenlenmekte olan Paralimpik Oyunları’nda 1984’ten itibaren yer alan para-siklet disiplinleri
• 2010’dan beri düzenlenen Dünya Kupası

Kategorilerin belirlenmesi ve sporcuların atanması UCI tarafından yapılır. Serebral Palsi Uluslararası Spor ve Rekreasyon Birliği’nin (CPISRA – Cerebral Palsy International Sports and Recreation Association) de engelliler bisiklet sporuna ilişkin yoğun ilgi ve çalışmaları olsa da, yönetim yetkisi UCI’dedir. Para-siklet sporunun kuralları ve kategori onayları, 1983 yılında, UCI yönetimindeki Uluslararası Amatör Bisiklet Federasyonu tarafından tamamlandı. UCI para-siklet kategorileri basit bir kodlamaya göre yapılmış. İlk harf cinsiyet içindir; erkekler için M ve kadınlar için W. Sonraki harf veya harfler, disiplini refere eder; bisiklet için C, el bisikleti için H, trisiklet için T, körler ve görme bozukluğu olanlar için TCB (tandem class blind) veya B harfleri kullanılır. Kodun sonundaki numara ise, bölümün kategorisini refere eder. Numara ne kadar düşükse, engel veya bozukluk da o kadar fazladır. Örneğin WH3, Women’s Handbike 3 yani Kadınlar El-Bisikleti 3’ü refere eder.

Kieran John Modra(sağda), pilotu ve eşi Kerry Modra(solda), 2000 Sidney Paralimpikleri’nde B3 kategorisinde pist tandem yarışında.

Bisiklet

Fiziksel uyumsuzlukları nedeniyle standart bisikletler üstünde mücadele veremeyen, fakat müsabakalara yine geleneksel bisiklet üzerinde katılan sporcular için 5 kategori mevcut:

C1: ağır hemiplejik veya diplejik spastisite; ağır atetoz veya ataksi; bilateral(çift taraflı) diz ampütasyonu, vb.

C2: orta dereceli hemiplejik veya diplejik spastisite; orta athetoz veya ataksi; ünilateral (tek taraflı) diz-üstü ampütasyonu, vb.

C3: orta dereceli hemiplejik veya diplejik spastisite; orta athetoz veya ataksi; bilateral diz-altı veya ünilateral diz ampütasyonu, vb.

C4: hafif hemiplejik veya diplejik spastisite; hafif athetoz veya ataksi; ünilateral diz-altı veya bilateral dirsek-altı ampütasyonu, vb.

C5: hafif monoplejik spastisite; tek taraflı kol ampütasyonu (dirsek-üstü veya dirsek-altı), vb.

Spastisite: Kasta veya kaslarda tonüs artışı; kas sertliği.

Atetoz: Ellerde ve el parmaklarında ara vermeksizin birbirini izleyen çeşitli yönlerde bükülüşlerle belirgin istem dışı hareketler görülmesi hali; atetoz (Beyni ilgilendiren bir hastalığa bağlı)

Ataksi: uzuvların herhangi birisinde beceriksizleşme veya koordinasyon kaybı anlamına gelmektedir. Beden faaliyetlerinde düzensizlik, adalelerin koordinasyon bozukluğu.

Ampütasyon: Kol, bacak gibi bir organın veya uzantı şeklinde bir oluşumun kesilip çıkarılması.

İspanyol sporcu Juan José Méndez Fernández

 El bisikleti (Hand cycle)

Alt ekstremite bozukluğu olan sporcular, elle çalıştırılan bisiklet kullanırlar. El bisikletinde 5 kategori bulunur:

H1: C6 Omurunda ağır üst ekstremite bozukluğu olan tetraplejikler – AP1 ve AP2 tipi el bisikletleri.

H2: C7 İle T3 arası hafif üst ekstremite bozukluğu olan tetraplejikler – AP1 ve AP2 tipi el bisikletleri.

H3: T4 İle T10 arası bozukluğu olan paraplejikler – AP2, AP3 ve ATP2 tipi el bisikletleri.

H4: T11’den itibaren bozukluğu olan paraplejikler ve diz çökemeyen ampüteler – ATP3 tipi el bisikletleri.

H5: Paraplejikleri ve ampüteleri içeren, el bisikleti üzerinde diz çökebilen sporcular – standart el bisikleti.

İtalyan sporcu Alex Zanardi, H4 kategorisindeki bir zamana karşı yarışını kazanmak üzere.

Trisiklet

Sahip oldukları bozukluklar nedeniyle denge problemi yaşayan sporcular, trisiklet kullanırlar.

Görme engelliler için bisiklet – TCB (Tandem Class Blind)

Görme bozukluğu veya kör olan sporcular, tandem adındaki iki kişilik bisikletlerde mücadele verirler. Ön tarafta oturan ve görme yetisi yerinde olan sporcuya ‘pilot’ denir. UCI Kurallarına göre, para-siklet pilotluğu yapacak sporcuların, UCI profesyonel turlarından herhangi birinde 12 ay boyunca aktif olmamaları veya UCI şampiyonalarından herhangi birisi için milli takıma seçilmemeleri gerekmektedir. Bu kurallar 40 yaş üstü mastır sporcular için geçerli değildir. Bu kural, aktif bisiklet sporcularının diğer para-siklet pilotlarına üstün gelmelerinin önüne geçmek amacıyla konulmuştur. Örneğin 2004 yılında Atina’da düzenlenen Paralimpik Oyunları’nda pilotluk yapan ve madalyalar kazanan Katie Compton, cyclo-cross disiplinlerdeki UCI şampiyonalarına katılabilmek için tandem kariyerine son verdi. Cylo-cross kariyerinde defalarca UCI Dünya Kupası’nı ve 12 kez ABD Ulusal Şampiyonluğu’nu kazandı.

Sınıflandırmalar

Sınıflandırmalar; bisikletçilerin, fonksiyonel olarak birbirlerine benzer durumdaki sporcularla mücadele etmesini amaçlar.

2008 Yaz Paralimpikleri’nde ve öncesinde sınıflar şöyleydi:

• B&VI 1–3: Tandem bisiklete binen, görme bozukluğuna sahip sporcular.
• LC 1–4: Ampüteleri de kapsayan, lokomotor bozukluk sahibi sporcular
• CP 1–4: CP1, CP2 trisikletlerini veya CP3, CP4 bisikletlerini kullanan, serebral palsi sahibi sporcular
• HC A, B, ve C: El bisikleti (hand-cycle) kullanan sporcular

2012 Yaz Paralimpikleri’nde kullanılan fonksiyonel sınıflandırma sistemi şöyleydi:

• B: Tandem bisiklete binen, görme bozukluğuna sahip sporcular.
• T 1–2: Trisiklete binen, serebral palsi, MS veya benzer nöro-motor bozuklukları olan sporcular
• C 1–5: Bisiklete binen, ampütasyon, nöromotor veya Cyclists with amputations, neuromotor veya kas-iskelet bozukluğuna sahip sporcular
• H 1–4: El bisikleti(hand-cycle) kullanan sporcular.

 Altın madalyalar ve dünya şampiyonlukları kazanan Güney Afrika’lı sporcu Ernst van Dyk.

T34 Kategorisinde yarışan, 1992 doğumlu İngiliz sprinter Hannah Cockroft, 100, 200 ve 400m dünya rekorlarını elinde tutuyor.

Paralimpik Olimpiyatları

Serebral Palsi rahatsızlığı bulunan sporcuların Paralimpik Oyunları’ndaki ilk müsabakası 1984 Yaz Paralimpikleri’nde koşuldu. Bisiklet sporunun dâhil oluşu ise 1988 Yaz Paralimpikleri’nde gerçekleşti. Birden fazla federasyon ile Uluslararası Paralimpik Komitesi tarafından yürütülen, engel tipine göre kategori atamalarının yapılmasının ardından 1992 Yaz Paralimpikleri’ne serebral palsi, ampüte ve tekerlekli sandalye gibi engel tipleri de dâhil oldu. 1996 Yaz Paralimpikleri’nde; teknisyenlerin Snellen çizelgeleri, refleks çekiçleri ve gonyometreler gibi tıbbi cihazlara erişimi sağlanarak sporcular için yerinde(on spot) sınıflandırma yapıldı. 2000 Yaz Paralimpikleri’nde, gerçekleştirilen 33 farklı değerlendirmenin sonucunda 5 sınıf değişikliği yapıldı. El bisikleti sınıfı, ilk defa 2008 Yaz Paralimpikleri’ne dâhil edildi. Londra’da düzenlenen 2012 Yaz Paralimpikleri’nde 155 erkek ve 70 kadın sporcu müsabakalara katıldılar. Yol yarışları, Londra’nın güneydoğusundaki Kent Kontluğu ’nda yer alan bir motor sporları pistinde, Brands Hatch Circuit’te düzenlendi. Pist yarışları ise Olimpik Park’taki veledromda koşuldu.

2016’da Rio’da düzenlenen Paralimpikler için, Uluslararası Paralimpik Komitesi tarafından farklı bir kategori stratejisi yürütüldü. 2014’te Yürürlüğe giren yeni düzenlemeyle birlikte, bütün sporcular, durumları nezdinde uluslararası bir sınıflandırmaya tabi tutulmalı ve Paralimpik Oyunları’ndan önce durumları onaylanmalıydı. Böylelikle, amaç, müsabakalar başlamadan önce son dakika sınıf değişiklikleri yaparak sporcuları olumsuz yönde etkilemenin ve tamamladıkları antrenman süreçlerinin hayal kırıklığı ile sonuçlanmasının önüne geçmekti. Uluslararası sınıflandırma; birer tıp hekimi, fizik tedavi uzmanı ve spor teknisyeninin yer aldığı UCI panelinde, sporcuların belirlenmeleri ve uygun kategorilerin tayin edilmesiyle yürütülür. İngilizce gerçekleşen panellere sporcular çevirmenleri ve/veya ülkelerinin ulusal federasyon temsilcileriyle katılabilirler. Kategorisi tayin edilen sporculara birer para-siklet kategori kartı verilir.

Yazı dizisi devam edecek.

Oğuz Tan

Bisiklet gezgini