Oxford Üniversitesi ve Reuters’tan OHAL sürecinde medya raporu: Türkiye’de otosansür zirvede

Oxford Üniversitesi – Reuters Institute for Study of Journalism (Reuters Gazetecilik Çalışmaları Enstitüsü) tarafından yayınlanan araştırma, Türkiye’de medyada otosansürün ulaştığı boyutları gözler önüne serdi.

Araştırmada OHAL koşullarında insan hakları ihlallerine ilişkin haberlerle ilgili yaklaşımları ve gazetelerde ihlal haberlerinde yaşanan değişim ele alındı.

Araştırmaya göre Türkiye medyasında otosansür zirvede, gazetecilerin tamamı insan hakları ihlali haberi yaparken yargılanma korkusu yaşıyor.

Ankete katılan gazetecilerin yüzde 43.6’sı insan hakları ihlallerine ilişkin haber yaparken yargılanmaktan korkuyor

Cumhuriyet gazetesi muhabiri Kemal Göktaş’ın yürüttüğü araştırma, 10 Aralık 2017 ile 13 Şubat 2018 arasında 133 gazeteciyle yapıldı.

Google soru formu üzerinden yaklaşık 300 gazeteciye gönderilen ankete 10 Aralık 2017 ve 13 Şubat 2018 tarihleri arasında 133 yanıt geldi.

Gazetecilerin yüzde 53’ü gazete, 17’si web sitesi, 16’sı televizyonda, geri kalanı ise ajans, radyo, dergi vb. kuruluşlarda çalıştıklarını belirtti.

Anketi yanıtlayan gazetecilerin yüzde 41’i muhabir, yüzde 22’si editör, yüzde 6’sı köşe yazarı, yüzde 6’sı genel yayın yönetmeni, yüzde 5’i temsilci, yüzde 5’i haber müdürü, yüzde 5’i yazıişleri editörü, yüzde 2’si stajyer, yüzde 1’i ombudsman ve yüzde 3’ü haber sunucusu oldu.

Doğan Medya Grubu’nun Demirören Grubu’na satışından önce gerçekleştirilen ankette, gazetecilerin yüzde 46’sı çalıştıkları kurumu “genellikle muhalif”, yüzde 29’u “genellikle tarafsız” ve yüzde 19’u da “hükümet yanlısı” olarak niteledi.

Gazetecilerin yüzde 94’ü Türkiye’de yaygın insan hakkı ihlalleri yaşandığını düşündüklerini belirtirken bu görüşe katılmayan gazetecilerin oranı sadece yüzde 1.5 oldu. Yüzde 4.5 oranında gazeteci bu görüşe “bazen katıldıklarını” belirtti.

Medyanın insan hakları ihlallerine yeterince yer verip vermediği sorusuna yüzde 61.7 “Kesinlikle yeterli değil”, yüzde 27.1 “çoğunlukla yeterli değil”, yüzde 10.5’u “nadiren yeterli” ve yüzde 0.8’i “kesinlikle yeterli” yanıtını verdi.

Gazetecilerin sadece 3’te 1’i insan hakları ihlallerine ilişkin haber yaparken kendilerini özgür hissettiklerini, 3’te 2’si ise sıklıkla veya her zaman özgür hissetmediklerini belirtti.

Medyada yargılanma korku baskın

İnsan hakları ihlallerine ilişkin haber yaparken yargılanmaktan korktuğunu belirten gazetecilerin oranı ise dikkat çekici biçimde yüksek çıktı.

Gazetecilerin yüzde 43.6’sı bu korkuyu “çok sık” duyduklarını belirtirken yüzde 31’i “sık”, yüzde 14’i “bazen”, yüzde 10.5’u ise “nadiren” yargılanmaktan korktuğunu belirtti.

“Yargılanmaktan hiç korkmuyorum” seçeneğini işaretleyen gazeteci ise olmadı.

Hak ihlali haberleri nedeniyle işini kaybetme korkusu ise ankete katılanların yarısının muhalif gazetelerde çalışması nedeniyle daha düşük oranda çıktı.

İşini kaybetme korkusunu “her zaman, sık veya bazen” hissedenlerin oranı 3’te 1 çıkarken, hükümet yanlısı medya organlarında bu oran yüzde 81 oldu.

İşsiz kalan gazetecilerin yeni iş ararken insan hakkı ihlallerine ilişkin haber yapmış olmalarının iş bulmalarını olumsuz etkileyeceğini düşünenlerin oranı yüzde 97 oldu.

Otosansür zirvede

“Gözlemlerinize göre, insan hakkı ihlalleri ile ilgili haberlerde oto-sansür ne sıklıkla yapılmaktadır?” sorusuna yüzde 32.3 ‘çok sık’, yüzde 41.4 ‘sık’, yüzde 13.5 ‘bazen’, yüzde 9 ‘nadiren’ ve yüzde 3.8 ‘hiçbir zaman’ yanıtını verildi. Gazeteciler, insan hakkı ihlalleriyle ilgili haberlere engel olan nedenleri ise şöyle sıraladı: Yüzde 95.5 politik bastı, yüzde 74.4 medyadaki sahiplik yapısı, yargı baskısı yüzde 64.7, işini kaybetme korkusu yüzde 59.4, editoryal baskı yüzde 37.4, kamuoyunun negatif tepkisi yüzde 18 ve habercilerin ihlal haberlerine ilgisizliği yüzde 18. İnsan hakları ihlallerinin hangi durumlarda haberleştirilmemesinin meşru olacağı sorusuna yüzde 72.2 oranında “hiçbir durumda” yanıtı gelirken gazetecilerin yüzde 10’u terörle mücadele, yüzde 8.3’ü FETÖ darbe girişimi ile mücadele, yüzde 8.3’ü ‘ulusal çıkarlar’, yüzde 7.5’u iç barışı korumak, yüzde 7.5’u dini kurallara saygı ve yüzde 3’ü kamu yararı nedeniyle ihlal haberi yapmaktan kaçınılabileceği yanıtını verdi.

Gazetecilerin medyada insan hakları ihlalleri ile ilgili çıkan haberlere güven oranı ise şöyle oldu: “Asla güvenmiyorum” yüzde 7.5, “sıklıkla güvenmiyorum” yüzde 18, “bazen güveniyorum” yüzde 47.4, “çoğunlukla güveniyorum” yüzde 32, “her zaman güveniyorum” yüzde 4. Ulusal insan hakları örgütlerine (İHD, Mazlum Der gibi) “her zaman” veya “sıklıkla” güveniyorum diyenlerin oranı yüzde 68.4, BM ve AB’nin insan hakları raporlarına her zaman veya sık güvenenlerin oranı 59.4 olurken Uluslararası Af Örgütü ve HRW (İnsan Hakları İzleme örgütü) gibi uluslararası insan hakları örgütlerine her zaman veya sıklıkla güveniyorum diyen gazetecilerin oranı ise 76.7 oldu.

Hak ihlalleri arttı, ihlal haberleri azaldı

Araştırmada ayrıca olağanüstü halin insan hakları ihlallerine ilişkin haberlere etkisi de araştırıldı. Hürriyet, Sözcü, Cumhuriyet ve Sabah gazetelerinin 2015 yılı Ocak ayı ile 2017 yılı Ocak ayı sayılarında insan hakları ihlallerine ilişkin haberler tarandı. Buna göre istisnasız bütün ulusal ve uluslararası insan hakları örgütlerinin insan hakları ihlallerinde artış olduğunu belirttiği OHAL döneminde, tersine medyada yer alan insan hakkı ihlalleri haberleri, Cumhuriyet gazetesi dışında, azaldı.

Ocak 2015’de Cumhuriyet gazetesinde yayımlanan haberlerin yüzde 6.5’u ihlallere ayrılmışken Ocak 2017’de bu oran yüzde 12 oldu. Gazetede haberlere ayrılan alan ise yüzde 6.5’dan yüzde 8’e yükseldi. Hürriyet gazetesinde 2015 Ocak ayında ihlal haberleri sayısının oranı yüzde 3.8 iken 2017 Ocak ayında yüzde 2.1’e düştü. İhlal haberlerine ayrılan alan ise yüzde 3.4’den 1.2’ye düştü. Sabah’ın, 2015 Ocak’ta “konusu insan hakkı ihlali” olan haber sayısı toplam haberlerinin içinde yüzde 2.2 olurken 2017 yılı Ocak ayında bu oran sadece yüzde 0.9 oldu. İhlal haberlerine ayrılan alan ise yüzde 2.48’den yüzde 0.6’ya kadar indi. Sözcü’nün 2015 Ocak’ta ihlal haber sayısı oranı yüzde 3 iken, 2017 yılının aynı ayında yüzde 1.9’a düştü. Sözcü’nün ihlal haberlerine ayırdığı alan ise yüzde 3.27’den yüzde 1.6’ya geriledi.

OHAL baskısı

OHAL dönemi koşullarının ihlal haberlerinin sayısının yanı sıra haberlerdeki söylemi de etkilediği ortaya çıktı. Buna göre OHAL öncesi dönemde, 2015 yılı Ocak ayında Hürriyet’teki ihlal haberlerinin yüzde 67’sinde hak ihlaline vurgu yapılırken bu oran 2017’de yüzde 53’e düştü. Devleti veya hak ihlali failini savunan haberler ise yüzde 2.1’den 6.5’a yükseldi. “Nötr bir dil kullanılmaya çalışılan” haberler de yüzde 31’den yüzde 40’a çıktı. Sabah’da ise daha çok FETÖ üyesi polis veya kamu görevlilerinin işlediği insan hakları ihlallerine yer verilen 2015 yılında hak ihlallerine vurgu yapılan haber yüzdesi 73.5’dan yüzde 28.6’ya indi.

Devletin veya hak ihlali failinin savunulduğu haberlerin oranı yüzde 10’dan yüzde 42’ye çıkarken nötr haberlerin oranı da yüzde 16’dan yüzde 28.6’ya çıktı. Cumhuriyet gazetesinde hak ihlaline vurgu yapılma oranı yüzde 72.4’den 87.2’ye çıkarken devletihak ihlali failini savunan haber oranı ise yüzde 1 ile aynı kaldı. Nötr bir dil kullanma oranı ise yüzde 26.7’den yüzde 12’ye düştü. Sözcü Gazetesi’nde 2015’te yüzde 66 olan hak ihlali vurgusu 2017’de yüzde 73’e yükseldi. Devleti-Hak ihlali failini savunma oranı yüzde 5’den yüzde 1.7’ye inerken, nötr dil kullanma oranı yüzde 29’dan yüzde 27’ye geriledi.

Türkiye’de 146 gazeteci ve medya çalışan cezaevinde

Türkiye Gazeteciler Sendikası (TGS)’nin Haziran 2018 tarihli açıklamasına göre ülkemizde 146 gazeteci ve medya çalışanı halen cezaevinde.

1. Abdulkadir Turay- Dicle Haber Ajansı (DİHA) muhabiri
2. Abdullah Kılıç – Meydan Gazetesi köşe yazarı
3. Abdullah Özyurt- Zaman Gazetesi muhabiri
4. Abdulvahap İş- Serbest gazeteci
5. Adil Demirci – ETHA muhabiri
6. Ahmet Altan
7. Ahmet Feyzullah Özyurt
8. Ahmet Memiş – Haberdar İnternet Sitesi haber müdürü
9. Ahmet Metin Sekizkardeş- Zaman Gazetesi, Gazeteci-yazar
10. Ahmet Turan Alkan- Zaman Gazetesi eski yazarı
11. Ahmet Yavaş- TRT (Erzurum)
12. Alaattin Güner- Cihan Haber Ajansı eski Medya Direktörü
13. Alaattin Kaya – Zaman Gazetesi imtiyaz sahibi
14. Ali Ahmet Böken- TRT Haber koordinatörü
15. Ali Aşikar – Azadiya Welat Gazetesi çalışanı
16. Ali Konar- Azadiya Welat Gazetesi Temsilcisi, Hükümlü
17. Ali Ünal- Zaman Gazetesi köşe yazarı
18. Arafat Dayan- Demokratik Ulus Gazetesi eski yazı işleri müdürü
19. Aslı Ceren Aslan – Özgür Gelecek Gazetesi yazı işleri müdürü
20. Ayhan Demir – Çaldıran Haber Ajansı imtiyaz sahibi
21. Ayşe Nazlı Ilıcak- Yarına Bakış Gazetesi yazarı
22. Ayşenur Parıldak- Zaman Gazetesi eski muhabiri
23. Aytekin Gezici- Gazeteci-Yazar
24. Aziz İstegün- Zaman Gazetesi Diyarbakır Bölge Temsilcisi
25. Bayram Kaya – Zaman Gazetesi muhabiri
26. Behram Kılıç – Zaman Gazetesi eski yazarı
27. Beytullah Özdemir- Zaman Gazetesi Düzce temsilcisi
28. Cebrail Parıltı- Anadolu Ajansı (AA) Derik muhabiri
29. Cemal Azmi Kalyoncu – Gazeteci ve Yazarlar Vakfı
30. Ceren Taşkın- Hatay Ses Gazetesi çalışanı
31. Cuma Kaya- Zaman Gazetesi, Gazeteci-yazar
32. Cuma Ulus – Miilet Gazetesi yayın koordinatörü
33. Cumali Önal- Zaman Arapça servis sorumlusu
34. Cüneyt Seza Özkan – Samanyolu TV haber yayın yönetmeni
35. Doğan Baran – Odak Dergisi yazı işleri müdürü
36. Ece Sevim Öztürk – Gazeteci
37. Emin Demir- Serbest Gazeteci
38. Emre Soncan- Zaman Gazetesi eski savunma muhabiri
39. Ercan Gün- Fox TV Haber Editörü
40. Erdal Süsem- Eylül Dergisi Editörü, Hükümlü
41. Erdal Şen- Meydan gazetesi eski yazı işleri müdürü
42. Erol Yüksel- TRT Haber Dairesi başkan yardımcısı
43. Erol Zavar- Odak Dergisi Sahibi ve Yazı İşleri Müdürü, Hükümlü
44. Ersin Şanlı- TRT yurt haberleri müdürü
45. Fahrettin Kılıç-Özgür Toplum Dergisi çalışanı
46. Faruk Akkan- Cihan Haber Ajansı genel müdürü
47. Fatma Ölmez- Radyo Ses çalışanı
48. Ferhat Çiftçi- Azadiya Welat Gazetesi Gaziantep Temsilcisi, Hükümlü
49. Ferhat Parlak – Diha eski muhabiri
50. Fevzi Yazıcı- Zaman Gazetesi görsel yönetmeni
51. Gökçe Fırat Çulhaoğlu – Türksolu Gazetesi yazarı
52. Gurbet Çakar- Hevi Kadın Dergisi, Hükümlü
53. Gültekin Avcı- Bugün köşe yazarı
54. Habip Güler – Zaman Gazetesi muhabiri
55. Hakan Aksel- TRT yapımcı-yönetmen
56. Hakan Taşdelen- Zaman Gazetesi, Gazeteci-yazar
57. Halil İbrahim Balta – Zaman Gazetesi ekonomik muhabiri
58. Halil İbrahim Mert- TRT (Erzurum)
59. Hamit Dilbahar- Azadiya Welat Gazetesi yazarı, Hükümlü
60. Hamza Günerigök- TRT spikeri
61. Hanım Büşra Erdal – Zaman Gazetesi muhabiri
62. Haşim Söylemez- Aksiyon Dergisi eski yazarı
63. Hatice Duman- Atılım Gazetesi Sahibi ve Yazı İşleri Müdürü, Hükümlü
64. Havva Cuştan – Etha muhabiri
65. Hicran Ürün – Özgürlükçü Demokrasi editörü
66. Hidayet Karaca- Samanyolu Yayın Grubu Başkanı
67. Hüseyin Aydın – Cihan Haber Ajansı muhabiri
68. Hüseyin Turan- Zaman Gazetesi, Gazeteci-Yazar
69. ibrahim Kareyeğen- Zaman gazetesi eski yazı işleri müdürü
70. İdris Sayılgan – DİHA muhabiri
71. İdris Yılmaz – gazeteyasam.com sitesi genel yayın yönetmeni
72. İlker İlkan- Azadiya Welat Gazetesi çalışanı
73. İsmail Avcı- Zaman Gazetesi Diyarbakır muhabiri
74. İsminaz Temel – Etha editörü
75. Kamuran Sunbat- DİHA Çukurova eski Muhabiri, Hükümlü
76. Kemal Özer – Evrensel Gazetesi Tunceli muhabiri
77. Kenan Karavil- Radyo Dünya genel yayın yönetmeni,Hükümlü
78. Lokman Erdoğan- Çorum Manşet Gazetesi yayın kurulu üyesi
79. Mehmet Ali Ay
80. Mehmet Ali Çelebi – Özgürlükçü Demokrasi editörü
81. Mehmet Baransu- Taraf Gazetesi Yazarı
82. Mehmet Çakmakçı – Medyascope TV çalışanı
83. Mehmet Güleş- Diha muhabiri
84. Mehmet Gündem – Milliyet Gazetesi eski yazarı
85. Mehmet Kuru- Zaman Gazetesi Eskişehir muhabiri
86. Mehmet Sıddık Damar – Diha muhabiri
87. Meltem Oktay- Dicle Haber Ajansı muhabiri
88. Mete Cem Bahtiyar
89. Mikail Barut- Özgür Halk Dergisi eski editörü, Hükümlü
90. Miktat Algül- Mezitli FM genel yayın koordinatörü,Hükümlü
91. Mizgin Çay– Radyo Karacadağ
92. Muhsin Pilgir – Zaman Gazetesi ve Cihan Haber Ajansı muhabiri
93. Murat Avcıoğlu- Zaman Gazetesi, Gazeteci-yazar
94. Murat Dağdeviren- Demokrat Gebze Gazetesi sahibi
95. Murat Öztürk- Çorum Manşet sorumlu yazı işleri müdürü
96. Mustafa Erkan Acar – Bugün Gazetesi haber müdürü
97. Mustafa Gök- Ekmek ve Adalet Dergisi Ankara Temsilcisi, Hükümlü
98. Mustafa Ünal- Zaman Gazetesi eski Ankara Temsilcisi
99. Mutlu Çölgeçen- Millet gazetesi yazı işleri koordinatörü
100. Mutlu Özay – Cihan Haber Ajansı muhabiri
101. Mümtazer Türköne- Zaman Gazetesi köşe yazarı
102. Nedim Türfent- Dicle Haber Ajansı (DİHA) Muhabiri
103. Nuh Gönültaş – Bugün Gazetesi eski köşe yazarı
104. Nuri Durna- TRT (Erzurum)
105. Nuri Yeşil- Azadiya Welat Gazetesi Dersim Temsilcisi, Hükümlü
106. Nurullah Kaya- Zaman Gazetesi Gaziantep bölge temsilcisi
107. Oğuz Usluer – Habertürk TV eski haber koordinatörü
108. Osman Yakut- Zaman Gazetesi Antalya muhabiri
109. Ömer Faruk Aydemir – Eski İhlas Haber Ajansı İstihbarat Şefi
110. Ömer Özdemir – Cihan Haber Ajansı ve Zaman Gazetesi Antalya muhabiri
111. Özcan Keser – TRT muhabiri
112. Özkan Mayda- Zaman Gazetesi Antalya muhabiri
113. Pınar Gayip – Etha muhabiri
114. Ramazan Alkan- Yeni Akit muhabiri
115. Recai Morkoç – Cihan Haber Ajansı Antalya muhabiri
116. Resul Cengiz- Zaman Gazetesi Denizli eski muhabiri
117. Reyhan Hacıoğlu – Özgürlükçü Demokrasi editörü
118. Sadık Demir- Radyo Karacadağ
119. Sait Gürkan Tuzlu – Cihan Haber Ajansı muhabiri
120. Salih Erbekler- Radyo Karacadağ
121. Sami Tunca- Mücadele Birliği Dergisi yazı işleri müdürü, Hükümlü
122. Seda Taşkın – Mezopotamya Ajansı muhabiri
123. Semiha Şahin – Etha editörü
124. Serhat Şeftali – Zaman Gazetesi Antalya muhabiri
125. Serkan Aydemir- Bitlis Aktüel gazetesi muhabiri
126. Seyit Kılıç – TRT Haber muhabiri
127. Seyithan Akyüz- Azadiya Welat Gazetesi Adana, Hükümlü
128. Sezgin Kartal- Sosyalist Dayanışma Dergisi yazı işleri sorumlusu
129. Şahabettin Demir- Dicle Haber Ajansı (DİHA) muhabiri, Hükümlü
130. Şeref Yılmaz- Irmak TV yönetim kurulu başkan yardımcı
131. Şerife Oruç- Dicle Haber Ajansı (DİHA) muhabiri
132. Tuncer Çetinkaya – Zaman Gazetesi Antalya temsilcisi
133. Ufuk Şanlı- Vatan Gazetesi eski yazarı
134. Ünal Tanık- RotaHaber internet sitesi genel yayın yönetmeni
135. Vahit Yazgan- Zaman Gazetesi İzmir Bölge Temsilcisi
136. Vedat Demir- Yarına Bakış Gazetesi eski yazarı
137. Yakup Çetin – Zaman Gazetesi muhabiri
138. Yalçın Güler- TRT (Erzurum)
139. Yasir Kaya – Eski Fenerbahçe TV Haber Müdürü
140. Yener Dönmez- Habervaktim sitesi kurucusu
141. Yetkin Yıldız – Aktif Haber int. sitesi genel yayın yönetmeni
142. Yılmaz Kahraman- Özgür Halk Dergisi Editörü, Hükümlü
143. Yüksel Durgut – Zaman Gazetesi çalışanı
144. Zafer Özsoy- Zaman Gazetesi, Gazeteci-yazar
145. Zehra Doğan- Jinha eski editörü
146. Ziya Ataman- Dicle Haber Ajansı (DİHA) stajyer muhabiri

(Birgün, TGS)