By Yuval Noah Harari‘nin The Guardian’da yayınlanan yazısını Yeşil Gazete gönüllü çevirmenlerinden Özde Çakmak‘ın çevirisyle yayınlıyoruz.
***
Endüstriyel olarak yetiştirilen hayvanların kaderi, çağımızın en acil etik sorularından biridir. Herbiri karmaşık algı ve duyulara sahip on milyarlarca duyarlı varlık, üretim hattının üzerinde yaşıyor ve ölüyor.
Hayvanlar, tarihin başlıca kurbanlarıdır ve endüstriyel çiftliklerde evcilleştirilen hayvanlara yapılan muamele belki de tarihteki en büyük suçtur. İnsanlığın gelişme yolu, ölü hayvanlarla döşelidir. Onbinlerce yıl önce bile, taş devrindeki atalarımız halihazırda bir dizi ekolojik felaketten sorumluydu. İlk insanlar 45,000 yıl önce Avustralya’ya vardıklarında, büyük hayvanların %90’ının hızla neslini tükettiler. Bu, homo sapienslerin gezegenimizin ekosistemi üzerindeki ilk önemli etkisidir.
Yaklaşık 15,000 yıl önce insanlar Amerika’yı kolonize ettiklerinde, süreç içinde büyük hayvanların %75’ini yok ettiler. Sayılamayacak kadar çok sayıda diğer tür Afrika’dan, Avrasya’dan ve kıyılarının etrafındaki çok sayıda adadan kayboldu. Ülke ülke yapılan arkeolojik kayıtlar aynı üzücü hikayeyi anlatır. Trajedi, homo sapiense rastlanılmaksızın bol ve çeşitli büyük hayvanlar sürüsünü gösteren bir sahneyle açılır. İkinci sahnede, fosilleşmiş kemik, mızrak ucu veya belki de bir kamp ateşiyle belgelenen insanlar ortaya çıkar. Hemen ardından kadınlar ve erkeklerin sahnenin ortasını işgal ettikleri, çok sayıda büyük hayvanın küçüklerle birlikte gittikleri üçüncü sahne gelir. Sapiensler tümüyle daha ilk buğday tarlasını ekmeden, ilk metal aleti şekillendirmeden, ilk metni yazmadan ya da ilk madeni parayı basmadan karada yaşayan büyük memelilerin yaklışık %50’sinin neslini tükettiler.
İnsan-hayvan ilişkilerinde bir diğer başlıca nokta, tarım devrimiydi: göçebe avcı-toplayıcılardan, kalıcı yerleşimlerde yaşamaya döndüğümüz dönem. Bu, yeryüzünde tamamen yeni bir yaşam biçimini de kapsıyordu: evcilleşmiş hayvanlar. İnsanlar “yabani” kalan sayısız türe kıyasla 20’den az memeli ve kuş türünü evcilleştirmeyi başardıkları için başlangıçta bu gelişme daha önemsiz görünebilir. Fakat, asırların geçmesiyle birlikte, bu alışılmadık yaşam biçimi norm haline geldi. Bugün, bütün büyük hayvanların %90’ı evcildir (“büyük” en az birkaç kilogram ağırlığı olan hayvanları belirtiyor.) Mesela tavuğu ele alalım. Onbin yıl önce, Güney Asya’nın küçük ekolojik konumlarıyla çevrelenmiş nadir bir kuştu. Bugün milyarlarca tavuk, Antarika hariç, hemen her kıta ve adada yaşıyor. Evcil tavuk, dünya gezegeninin tarihinde belki de en yaygın kuştur. Başarıyı rakamlar üzerinden ölçersek, tavuklar, inekler ve domuzlar gelmiş geçmiş en başarılı hayvanlardır.
Ne var ki evcilleştirilen türler eşsiz kolektif başarılarını tek tek eşi benzeri görülmemiş ızdıraplarla ödedi. Hayvan krallığı, milyonlarca yıldır çok sayıda acı ve sefalet türü tatmıştır. Fakat, tarım devrimi nesiller geçtikçe yalnızca kötüleşen yeni tür ızdıraplar yarattı.
İlk bakışta, evcil hayvanlar, vahşi kuzenlerine ve atalarına göre daha iyi durumda görünebilir. Vahşi bufalolar günlerini yiyecek, su ve barınak aramakla geçirir ve aslanlar, parazitler, seller ve kuraklık tarafından sürekli tehdit edilirler. Evcil sığırlar ise, aksine, insanların bakım ve korumasının tadını çıkarır. İnsanlar ineklere ve buzağılara yiyecek, su ve barınak sağlar; hastalıklarını tedavi eder; onları avcılardan ve doğal afetlerden korurlar. Doğru; er ya da geç çoğu inek ve buzağı kendini mezbahada bulur. Ama bu onların kaderini vahşi bufalolardan daha kötü kılar mı? Bir adam tarafından kesilmektense aslan tarafından yenmek yeğ midir? Timsah dişleri, çelik bıçaklardan daha mı naziktir?
Evcil çiftlik hayvanlarının varlığını özellikle zalimce kılan şey, sadece ölme biçimleri değil her şeyden öte nasıl yaşadıklarıdır. Birbiriyle yarışan iki faktör çiftlik hayvanlarının yaşama koşullarını biçimlendirmektedir: bir yandan, insanlar et, süt, yumurta, deri, hayvan kas gücü ve eğlence ister; öte yandansa, çiftlik hayvanlarının uzun süreli hayatta kalmalarını ve üremelerini sağlamak zorundadırlar. Teorik olarak, bu hayvanları aşırı acı çekmekten korumalıdır. Bir çiftçi, ineğini ona yiyecek ve su sağlamadan sağarsa, süt üretimi azalır ve inek kısa sürede ölür. Ne yazık ki, insanlar hayatta kalmalarını ve üremelerini sağlasalar bile çiftlik hayvanlarına başka şekillerde de çok büyük acı çektirebilirler. Sorunun kökeni, evcil hayvanların vahşi atalarından çiftliklerde lüzumsuz olan çok sayıda fiziksel, duygusal ve sosyal gereksinimi miras almalarıdır. Çiftçiler, hiçbir ekonomik bedel ödemeden rutin biçimde bu ihtiyaçları gözardı eder. Hayvanları ufacık kafeslere kapatır, boynuzlarını ve kuyruklarını keser, anneleri yavrularından ayırır ve seleksiyona dayalı olarak hilkat garibeleri üretirler. Hayvanlar çok acı çeker ama yaşamaya devam eder ve çoğalırlar.
Bu, Darwinci evrimin en temel ilkeleriyle çelişmiyor mu? Evrim teorisi, bütün dürtü ve güdülerin hayatta kalma ve üremenin yararına geliştiğini savlar. Öyleyse eğer, çiftlik hayvanlarının sürekli üremesi bütün ihtiyaçlarının karşılandığını kanıtlamaz mı? Bir ineğin hayatta kalma ve üreme için gerekli olmayan nasıl bir “ihtiyacı” olabilir?
Tüm içgüdü ve dürtülerin, hayatta kalma ve üremenin evrimsel baskılarını karşılamak üzere evrimleştiği kesinlikle doğrudur. Fakat bu baskılar kaybolduğunda, şekillendirdikleri içgüdüler ve dürtüler hemen yok olmaz. Hayatta kalma ve üreme için artık yararlı değillerse bile, hayvanın sübjektif deneyimlerini biçimlendirmeye devam ederler. Günümüzdeki inek, köpek ve insanların fiziksel, duygusal ve sosyal ihtiyaçları mevcut şartlarını değil atalarının onbinlerce yıl önce karşılaştıkları evrimsel baskıları yansıtır. Modern insanlar tatlıları neden bu kadar çok sever? 21. yüzyılın başlarında hayatta kalmak için midemizi dondurma ve çikolatayla doldurmamız gerektiğinden değil. Daha ziyade, taş devrindeki atalarımızın tatlı, olgun meyvelerle karşılaşırlarsa yaptıkları en akıllı şeyin mümkün olan en kısa sürede, yiyebildikleri kadar meyve yemek olmasıdır. Neden genç adamlar dikkatsiz araba kullanır, sert kavgalara karışır ve kişiye özel internet sitelerini hacklerler? Eski kalıtsal hükümleri yerine getirirler de ondan. Yetmiş bin yıl önce, mamut kovalarken hayatını riske atan genç bir avcı tüm rakiplerini gölgede bırakırdı ve bölgedeki güzelin gönlünü kazanırdı – şimdi onun maço genlerine saplanmışız.
Tamamen aynı evrimsel mantık, endüstriyel çiftliklerimizdeki ineklerin ve buzağıların yaşamlarına şekil verir. Eskiden vahşi sığırlar, sosyal hayvanlardı. Hayatta kalmak ve üremek için iletişim kurmaya, işbirliği yapmaya ve etkili biçimde rekabet etmeye gereksinimleri vardı. Tüm sosyal memeliler gibi, vahşi sığırlar da gerekli sosyal becerileri oyun aracılığıyla öğrendiler. Kedi yavruları, köpek yavruları, buzağılar ve çocukların hepsi oynamaya bayılırlar çünkü evrim bu dürtüyü içlerine yerleştirmiştir. Vahşi doğada oynamaları gerekiyordu. Oynamazlarsa, hayatta kalma ve üreme için yaşamsal sosyal becerileri öğrenemezlerdi. Eğer bir kedi yavrusu ya da buzağı onu oyun oynamaya kayıtsız kılan nadir görülen bir mutasyonla doğmuşsa, hayatta kalması ve üremesi imkansızdır, tıpkı atalarının o becerileri elde etmeseydi en başta var olamayacakları gibi. Benzer biçimde, evrim köpek ve kedi yavrularına, buzağılara ve çocuklara anneleriyle birleşmeleri için çok büyük bir arzu aşıladı. Anne-yavru bağını zayıflatan olası bir mutasyon, ölüm demekti.
Peki, çiftçiler genç bir buzağıyı alır, onu annesinden ayırır, onu ufak bir kafese koyar, çeşitli hastalıklara karşı aşılar, ona yiyecek ve su verir ve sonra yeterince büyüdüğünde onu boğa spermiyle yapay olarak döllerlerse ne olur? Nesnel açıdan, bu buzağının hayatta kalmak ve üremek için artık ne anne bağına ne de oyun arkadaşına ihtiyacı vardır. Tüm ihtiyaçları insan efendileri tarafından karşılanmaktadır. Öznel bir açıdan ise, buzağı hala annesiyle bağ kurmak ve diğer buzağılarla oynamak için güçlü bir dürtü hisseder. Bu dürtüler yerine getirilmediği takdirde, buzağı fazlasıyla acı çeker.
Evrimsel psikolojinin temel dersi budur: binlerce yıl önce şekillenen bir gereksinim, artık hayatta kalma ve üreme için gerekli olmasa bile öznel olarak hissedilmeye devam eder. Trajik biçimde, tarım devrimi insanlara evcil hayvanların öznel ihtiyaçlarını gözardı ederken onların hayatta kalmasını ve üremesini sağlama gücü verdi. Sonuç olarak, evcil hayvanlar dünyadaki kolektif açıdan en başarılı hayvanlardır fakat aynı zamanda bireysel açıdan gelmiş geçmiş varolan en acınası hayvanlardır.
Bu durum son birkaç asırdır sadece daha da kötüleşti, bu süre zarfında geleneksel tarım endüstriyel çiftçiliğe dönüştü. Eski Mısır, Roma imparatorluğu ya da ortaçağ Çin’i gibi geleneksel toplumlarda insanların biyokimya, genetik bilimi, zooloji ve epidemiyoloji bilgileri çok kısıtlıydı. Dolayısıyla, manipulatif güçleri sınırlıydı. Ortaçağ döneminde köylerde tavuklar serbestçe koşar, çöp yığınından tohum ve solucan toplar ve ahırda yuva yapardı. Hırslı bir köylü 1,000 tavuğu kalabalık bir kümesin içine tıkacak olsa, muhtemelen tüm tavukların yanı sıra çok sayıda köylüyü de öldüren ölümcül bir kuş gribi salgını patlak verirdi. Hiçbir rahip, şaman ya da cadı doktor bunu önleyemezdi. Fakat modern bilim kuşların, virüslerin ve antibiyotiklerin sırrını çözdüğünde, insanlar hayvanları olağanüstü yaşam koşullarına maruz bırakabilmeye başladı. Şimdi aşıların, ilaçların, hormonların, tarım ilaçlarının, merkezi havalandırma sistemlerinin ve otomatik yem kaplarının yardımıyla onbinlerce tavuğu ufacık kafeslere tıkıştırmak ve benzersiz verimlilikte et ve süt üretmek mümkün.
Bu tür endüstriyel tesislerdeki hayvanların kaderi, kesinlikle ilgili rakamlar açısından çağımızın en baskın etik sorunlarından biri haline gelmiştir. Bu günlerde, çok sayıda büyük hayvan endüstriyel çiftliklerde yaşıyor. Gezegenimizin aslanlar, filler, balinalar ve penguenlerle dolu olduğunu hayal ediyoruz. Bu belki National Geographic Kanalı, Disney filmleri ve çocuk masalları için doğru olabilir, ama gerçek dünya için artık doğru değil. Dünyada 40,000 aslan bulunur, buna karşılık 1 milyar evcil domuz vardır; 500,000 fil ve 1,5 milyar evcil inek; 50 milyon penguen ve 20 milyar tavuk.
2009’da tüm türler birlikte sayıldığında, Avrupa’da 1.6 milyon yabani kuş vardı. Aynı yıl, Avrupa et ve yumurta endüstrisi 1.9 milyar tavuk yetiştirdi. Tümüyle, dünyanın evcil hayvanlarının ağırlığı insanların 300 milyon tonuna kıyasla 700 milyon tondur ve büyük vahşi hayvanlar için 100 milyon tondan daha azdır.
Bu yüzden, çiftlik hayvanlarının kaderi, etik bir ikincil mesele değildir. Yeryüzünün büyük hayvanlarının çoğunluğunu ilgilendirir: her biri algılar ve duygulardan oluşan karmaşık bir dünyası olan, fakat endüstriyel üretim hattında doğan ve ölen on milyarlarca duyarlı varlık. Kırk yıl önce, ahlak filozofu Peter Singer bu konuda insanların akıllarını değiştirmede çok şey yapan kanonik kitabı Hayvan Özgürleşmesi’ni yayınladı. Singer, endüstriyel çiftçiliğin tarihteki tüm savaşlardan daha çok acı ve sefaletten sorumlu olduğunu iddia etti.
Hayvanlar hakkındaki bilimsel çalışmalar, bu trajedide üzücü bir rol oynamaktadır. Bilim camiası, hayvanlarla ilgili gitgide artan bilgisini, esas olarak, insan endüstrisi hizmetinde yaşamlarını daha etkin manipule edebilmek için kullanmaktadır. Fakat bu aynı bilgi, makul şüphenin ötesinde çiftlik hayvanlarının karmaşık sosyal ilişkiler ve sofistike psikolojik modellerle duyarlı varlıklar olduklarını göstermektedir. Bizim kadar zeki olmayabilirler, ama kesinlikle acıyı, korkuyu ve yalnızlığı biliyorlar. Onlar da acı çekebilir ve onlar da mutlu olabilirler.
Bu bilimsel bulguları dikkate almamızın tam zamanı, çünkü insan gücü büyümeye devam ediyor, diğer hayvanlara zarar verme ya da yarar sağlama yeteneğimiz de onunla birlikte büyüyor. Dört milyar yıldır, yeryüzünde yaşam doğal seleksiyon tarafından yönetiliyordu. Şimdi gitgide insanın zeka tasarımıyla yönetiliyor. Biyoteknoloji, nanoteknoloji ve yapay zeka çok yakında insanların yaşayan varlıkları radikal yeni biçimlerde yeniden şekillendirmelerini sağlayacak ki bu, hayatın mutlak anlamını yeniden tanımlayacaktır. Bu cesur yeni dünyayı tasarlamaya geldiğimizde, sadece homo sapiens’in değil, tüm duyarlı varlıkların refahını da hesaba katmalıyız.
Yazının İngilizce Orjinali
Yazar: Yuval Noah Harari
Yeşil Gazete için çeviren: Özde Çakmak
(Yeşil Gazete, Guardian)
Comments