“19 Temmuz 2022’de İngiltere’de Londra Heathrow’da 40.2 santigrat derece ile yeni bir ulusal yüksek sıcak hava rekoru kırıldı.”
Son bir aydır, bu yıl sıcak dalgaları farklı mı davranıyor?”, “Bu yıl sıcak dalgaları batı ve güney Avrupa ve Mağrip ülkeleri ile Doğu Akdeniz ve Türkiye’de farklı mı gelişecek?” ya da Türkiye ve bölgesi bu yıl sıcak hava dalgalarından (ve bağlantılı orman yangınlarından) geçen yıllarda (özellikle 2020 ve 2021 yazlarında) olduğu kadar etkilenmeyecek mi?” vb. diye kendi kendime pek çok soru sormaktaydım. Bu kapsamda ve Yeşil Gazete Yeşil Köşe’de ve başka haber kaynaklarında (sosyal medya, internet haberciliğivb.) çeşitli vesilelerle bu konularla ilgili birkaç makalem de yayımlanmıştı. (1) (2)(3) (4)
Bu makalenin ana amacıysa, yukarıdaki sorular kapsamında 2022 Mayıs ayından beri asıl olarak batı ve güney Avrupa ile Mağrip ülkelerinde etkili olmakta olan normalden daha sıcak hava koşullarına ve yaklaşık son iki haftadan beri etkili olan sıcak dalgaları, orman yangınları ve olumsuz sağlık sonuçlarıyla, genel olarak Türkiye’de bu yaz oluşabilecek olası orman yangınlarına ilişkin kısa bir değerlendirme yapmaktır.
Bu yıl yangınların Türkiye’de bu kadar hızlı artmasının –çoğu insan etmeni olan diğerlerinin yanı sıra- ana nedeni, önceki yıllardan, örneğin 2021 Temmuz sonunda Manavgat yangınıyla başlayan ve günlerce sürerek İzmir’in kuzeyindeki ormanlara kadar çok geniş bir coğrafyada orman, makilik ve çalılık yangınları şeklinde afet boyutunda çoklu etkileri olan 2021 büyük orman yangınları yazından farklı olarak, uzun süreli kuraklıklar ve uzun süreli ya da ardışık sıcak dalgaları devrelerinden daha çok, kuvvetli ve yer yer fırtına şiddetinde kuzeyli rüzgârların etkili olmasıdır. Özellikle son 10 günlük dönemde yaşandığı gibi yaz poyrazlarının (asıl olarak kuzey doğulu egemen yaz rüzgârları), havayı, toprağı ve bitki örtüsünü (orman ve çalılar, tarla ve bahçeler, özellikle tahıl üretilen tarlalar ve anızları) kurutucu bir etki yaparak, her hangi bir yangın çıktığında kuvvetli hamleli rüzgârların (ani hız ve yön değiştiren rüzgârlar) da katkısıyla bu yangınların denetlenip söndürülememesidir.
İklim değişikliğiyle birlikte, daha sıcak bir dünyada güney Asya Muson alçak basıncının ve tropiklerarası yaklaşma kuşağının (ITCZ) önümüzdeki yıllarda daha kuzey enlemlere kayması ve Türkiye’yi Güneydoğu ve Akdeniz Bölgesi’nden başlayarak daha fazla etkilemesi beklenmelidir. Bu tür geniş ya da sinoptik ölçekli basınç ve dolaşım sistemi ya da bölgesel atmosfer dolaşımı ve basınç merkezi değişikliklerinin gelecekte özellikle yaz poyrazının daha kuvvetli ve daha uzun süreli egemen bir yaz rüzgârına dönüşme olasılığını artıracaktır. Buysa çok sıcak ve kuru hava devreleriyle, özellikle sıcak hava dalgalarıyla ve yaz poyrazının (sadece yüzeyde değil, atmosfer sınır katmanı ve 850 hPa standart basınç düzeyindeki kuzeyli ve kuzeydoğulu rüzgârların) Toroslar’ın ve Güneybatı Anadolu’daki dağlık alanların güney ve güneybatı yamaçlarında alçalırken oluşturabileceği fönlü çok sıcak ve çok kuru hava durumu tipleriyle birleştiğinde etkileri çok daha şiddetli, hatta aşırı olaylar şeklinde olabilecektir. Bu gerçek Türkiye’deki orman + orman yangın yönetimi ve orman yangın risk azaltımı çalışma ve planlamalarında hiçbir zaman unutulmamalıdır.
İyi haber şu ki, en azından şimdilik geçen yıla (yıllara) oranla, bu yıl sıcak dalgaları ve örneğin Torosların kuzey yamaçlarında çok sıcak ve kuru hamleli hava durumu tiplerinin (fönlü hava ve sıcak ve kuru fön rüzgârları, vb.) oluşumunu sağlayan hava ve atmosfer olayları açısından daha şanslıyız. Daha açık bir deyişle, bu yıl henüz Batı Avrupa’da yaşandığı gibi şiddetli ve uzun süreli ya da ardışık sıcak dalgalarını (Güneydoğu Anadolu Bölgesi dışında) Türkiye’de yaşamadığımızı da hatırlatmak isterim.
Şekil 1: 2022 Mayıs (a) ve Haziran (b) aylarında Dünya’da ve Avrupa’da aylık ortalama yüzey sıcaklıklarının uzun süreli ortalamalarından (normallerinden) sapmalarının coğrafi dağılış haritaları.
Öte yandan, son 2.5 aydır (2022 Mayıs, Haziran aylarında ve Temmuz’da bugüne değin) uzun süreli ortalamalara göre 4-8 santigrat derece daha sıcak yüzey sıcaklıklarının kaydedildiği güney ve Batı Avrupa ülkelerinde (Şekil 1), yaklaşık son 10 gündür etkili olan şiddetli sıcak dalgasının da katkısıyla denetlemeyen ve büyüyen orman yangınları, birçok Akdeniz ülkesini etkiliyor.
Tropikal orta-batı ve kuzeybatı Afrika’dan kaynaklanan sıcak çekirdekli kuvvetli yüksek basınç sırtı ve bu hava sistemiyle bağlantılı sıcak adveksiyonların oluşturduğu sıcak hava dalgaları, batı ve güney Avrupa’nın önemli bir bölümünde etkili olmayı sürdürüyor. İspanya, Portekiz, Fransa ve Yunanistan’da çok sıcak ve kuru hava nedeniyle onlarca orman yangını çıkmış durumda. Bu ülkelerde binlerce insan tahliye edilirken büyük orman yangınlarını kontrol altına almak için ciddi bir savaş veriliyor.
Bu ülkelerdeki sağlık bakanlıklarının ya da ilgili yerel yönetim yetkililerinin açıklamalarına göre; sıcak dalgalarının neden olduğu sağlık açısından çok olumsuz (ısı krampı, yaşamsal tehlikeli sıcak çarpması, vb. gibi kötü ya da düşük iklim konforu) koşullar yüzünden çoğunlukla yoksullar, yine görece yoksul ve yüksek sıcaklıklardan kendilerini koruyabilecek uygun evleri, kalacak yerleri olmayan yaşlı ve çocuklar ve yüksek sıcaklıklardan etkilebilirliği yüksek olan hasta gruplarından yüzlerce insan yaşamını kaybetti.
Şekil 2: 2 m’deki günlük ortalama yüzey hava sıcaklıklarının uzun süreli ortalamalarından (1979-2000) farklarını (anomalilerini) gösteren 5 günlük (19-23 Temmuz 2022) ortalama öngörüsel hava durumu tipi haritası.
Sıcak dalgasının zamanla doğuya kayarak etkisini yitirmesi beklenmekle birlikte, orta ve batı Avrupa’da birçok ülkede en az 5-7 gün daha etkili olabileceği öngörülüyor (Şekil 2).
Yangın klimatolojisi çalışmalarımıza ve orta erimli hava tahmin ürünlerine göre, bu nedenle Türkiye’nin de ivedilikle önümüzdeki günlerde, özellikle temmuzun son haftasından eylülün ilk haftasına kadar olan yılın en sıcak ve çoğu yerde en kuru döneminde çıkabilecek yangınlara ve bu yangınların fönlü hava durumu tipleri gibi özel olumsuz hava koşullarıyla birleşmesinden kaynaklanacak yüksek yangın tehlikesi ve riski yaratabilecek yangınlara karşı çok ama çok daha hazırlıklı olması gerekmektedir.
Ayrıca, uygun olan her yerde ve her zaman hep yazdığımız ve anlattığımız gibi, konuyla ilgili ve sorumlu kurum ve kuruluşlar ve bakanlıklar, bu tür hava durumu tiplerini izleyebilecek ve orman yangınları açısından yorumlayabilecek uzman kadroları (örneğin, coğrafyacılar, fiziki coğrafyacılar, fiziki coğrafya ya da coğrafi bilimler kökenli klimatolog ve hidroklimatologlar, kuraklık, yangın sinoptik klimatolojisi ve yangın hava tipi, yangın klimatolojisi ve meteorolojisi uzmanları) bir an önce oluşturmalı ve bu kadroların yetiştirilmelerini sağlamalıdır.
Bu kadroların yetiştirilmesine, yine uygun olan her yerde ve her zaman söylediğim ve yazdığım gibi, gönüllü olarak katkı vermeye her koşulda hazırım.
İnternet Referansları