Brezilya kırsalındaki çiftçiler, yıllardır iklim değişikliğinin kuraklığı nasıl daha da derinleştirdiğine ve topraklarını kuruttuğuna şahit oluyor.
Inside Climate News kaynaklarının Petrolândia‘nın Icó-Mandantes köyünde görüştüğü 66 yaşındaki çiftçi Manoel Joaquim dos Santos, “Eskiden her sezon 35 bin hindistan cevizi hasat ederken bugün üretimim sıfır” diyor.
Çölleşme, bitki örtüsünün giderek azalması ve sonunda yok olması sürecini ifade ediyor. Ormansızlaşma gibi insan faaliyetleri erozyona neden olarak çölleşme sorununu derinleştiriyor.
Birleşmiş Milletler (BM) 30 yıl önce dünyadaki verimli toprakların bozulmasından endişelendiği için Çölleşmeyle Mücadele Sözleşmesi‘ni başlatarak bugüne kadar 15 kere Taraflar Konferansı (COP) düzenledi.
COP 1999, Santos’un yaşadığı ve bir süredir arazi bozulması ile iklim değişikliğinin çölleşmeye yol açtığı Pernambuco eyaletinin başkenti Recife‘de gerçekleştirildi. Bu dönemde Brezilya Tarımsal Araştırma Kurumu bölgedeki çölleşmenin yoğunluk derecesini araştırdı ve bölgedeki toprakların Brezilya’daki yarı kurak bölgelerin yüzde 22’sini oluşturduğunu buldu.
Yarı kurak bölgelere yıllık 800 mm’den az yağmur düşüyor ve bu bölgelerde her yıl yüzde 60 ihtimalle kuraklık yaşanıyor. 1999’da BM’nin yaptığı uyarılara rağmen toprak bozulmasını azaltmak için herhangi bir politika uygulanmadı ve durum giderek kötüleşti. Birkaç girişime finansman sağlansa ancak siyasi sebepler öne sürülerek zaten yetersiz olan destek de kesintiye uğradı.
Amazon bölgesi sıcak dalgalarıyla ve giderek artan çölleşmeyle mücadele ederken Brezilya Çevre Bakanlığı Çölleşmeyle Mücadele Dairesi başkanı Alexandre Pires, COP30’a hazırlık sürecinde çölleşme sorununun çözümüne öncelik verilmesi gerektiğine dikkat çekiyor.
İklim değişikliğinin bir sonucu olan çölleşmenin ulusal bir sorun olduğunu söyleyen Pires, hükümetin çevre gündeminde çölleşme ve kuraklıkla mücadeleye önem verilmesi gerektiğini vurguluyor.
Dünya Meteoroloji Örgütü (WMO)’ne göre içinde bulunduğumuz yüzyılda küresel olarak kuraklıkların sıklığı ve kuraklık dönemlerinin süresi önceki yıllara göre yüzde 29 arttı. BM, toprakların yüzde 40’ının bozulmasının bu durumun bir sonucu olduğunu söylüyor.
Çölleşmenin sonucu olarak toprak verimliliğini kaybediyor, bu durum da çiftçileri yoksulluk, gıda güvencesizliği ve yetersiz beslenme gibi birtakım sosyal ve ekonomik sorunlarla karşı karşıya bırakıyor.
Çölleşme üzerine yazılmış en ünlü kitaplardan biri olan Arazi Tahribatına Tepki kitabında Hemalatha Eswaran ve Rattan Lal, çölleşmenin küresel kara yüzeyinin yüzde 33’ünü etkilediğine dikkat çekerek arazi tahribatının yüksek maliyetini gözler önüne seriyor:
“Afrika‘da toprak erozyonu nedeniyle verimdeki azalma, kıta için ortalama yüzde 8,2. Güney Asya‘da ise yıllık verim kaybının 36 milyon ton olduğu tahmin ediliyor. ABD‘de tarımda erozyonun toplam yıllık maliyetinin yılda yaklaşık 44 milyar dolar olduğu tahmin ediliyor. Bu da ekili arazi ve meralar için hektar başına yaklaşık 247 dolar anlamına geliyor. Küresel ölçekte yıllık 75 milyar ton toprak kaybının dünyaya maliyeti yılda yaklaşık 400 milyar dolar, yani kişi başına yılda yaklaşık 70 dolar oluyor.”
Geçmiş yıllarda Brezilya hükümeti çölleşmeyi durdurmak için çeşitli girişimlerde bulunsa da bu girişimlerden bazıları toprağa daha çok zarar verdi. 1980’lerin ortalarında Santos ve ailesini topraklarını terk etmek zorunda bırakan Itaparica yapay gölü bu girişimlerden biriydi.
Hidroelektrik santraline güç bağlamak için inşa edilen Itaparica gölü Santos’un aile büyüklerinden kalan evin bulunduğu arazide olduğu için Brezilya hükümeti, Santos’a kaybettiği evi karşılığında bir arazi verdi. Santos bu arazide hindistan cevizi üretimine başladı ve ürünlerinin tamamını bölgedeki sanayiye tesislerine sattı.
İlk yıllarda her şey yolunda gitti ve hükümetin kurduğu sulama sistemi, Santos’un bir süre daha çok hindistancevizi üretmesine yardımcı oldu.
Ancak yapay gölden arazisine su taşıyan borular sızdırmaya ve patlamaya başladı, bu sorunlar giderek daha kısa aralıklarla meydana geldi. Santos, “Chesf (şirket) bakım yapmadı, bugün her şey tahrip oldu ve bu yüzden dört beş yıldır buraya su ulaşmıyor” dedi.
Diğer yandan şirketin kullandığı sulama tekniği, toprağın tuzlanmasına yol açtı. Kullanılan yöntem genellikle şeker kamışı, pirinç, kahve ve mısır gibi büyük plantasyonlar için kullanılıyordu ama hindistan cevizi için uygun değildi.
Toprağın aşırı sulanması ve yükselen sıcaklıkların etkisiyle artan buharlaşma, tuzun yüzeyde birikmesine ve toprak verimliliğinin kaybına yol açarak çölleşmeye katkıda bulundu.
Giderek azalan yağışlara bağlı olan üretim azaldı ve hindistan cevizi ağaçları birer birer ölmeye başladı. İklim değişikliği de yağışları daha az ve düzensiz hale getirerek bu insan hatasını hızlandırdı ve toprak bozulmasını artırdı.
2006 yılında, Brezilya’nın o zamanki Çevre Bakanı Marina Silva, Çölleşmeyle Mücadele ve Kuraklık Etkilerini Azaltma Ulusal Eylem Programı (PAN-Brezilya) kapsamında Bozulmuş Alanların İyileştirilmesi Merkezi (Nuperade) projesini başlattı. Proje, “yaralı toprakları iyileştirmeyi” hedefliyordu.
On yıl sonra solcu başkan Dilma Rousseff‘in azledilmesi ve yerine Michel Temer‘in geçmesiyle proje durduruldu. Temer, çevre programlarını etkileyen kemer sıkma önlemleri uyguladı. Onu takip eden Jair Bolsonaro, başkanlığı döneminde çevre politikalarını daha da bozdu.
Orman mühendisi ve araştırmacı Lêdo Bezerra Sá, çevre konularında federal hükümet desteğinin 2012’den itibaren zaten azaldığını ve bütçe kesintileri nedeniyle bu konuların ihmal edildiğini belirtti.
Şu anda, bölgedeki çölleşme için aktif bir hafifletme veya önleme faaliyeti yok. Çevre vergisi denetçisi Aline Araújo, eğitim kurumları ve Çevre Bakanlığı’nın Çölleşmeyle Mücadele Departmanı ile işbirliği yaparak kaynak sağlamaya çalıştıklarını söyledi.
Çevreciler, Temer ve Bolsonaro yönetimleri sırasında altı yıl boyunca çevrenin göz ardı edilmesine, ulusal çölleşme planının güncellenmemesine ve ilgili komitenin dağıtılmasına bağlı olarak çölleşme ile mücadeledeki yetersizliği Brezilya politikasına bağlıyor.
2023’te Luiz Inácio Lula da Silva‘nın tekrar başkanlık görevine gelmesiyle, çevre politikaları yeniden gündeme geldi. Yeni Çölleşmeyle Mücadele Departmanı başkanı Alexandre Pires, 2022 sonuna kadar küçük çiftliklerde 1 milyondan fazla sarnıç inşa eden 3 binden fazla STK, dernek ve sendikadan oluşan bir ağın koordinatörlüğünü yaparak yerel toplulukların karşılaştığı zorluklar konusunda tecrübe edindi.
Ocak 2023’te Çölleşmeyle Mücadele Ulusal Planı‘nın geliştirmelerine başlandı. Şubat 2024’te Pires, Ulusal Çölleşmeyle Mücadele Komisyonu‘nu yeniden oluşturan bir kararname taslağı hazırladı. Bu komisyon, o güne kadar sadece kağıt üzerinde var olan ve Lula’nın yeniden aktive ettiği çeşitli hükümet bakanlıklarından, kurumlardan, ajanslardan ve sivil kuruluşlardan temsilcilerden oluşuyor.
Pires, bu yıl sonunda Suudi Arabistan‘da yapılacak olan Çölleşmeyle Mücadele Konvansiyonu COP16‘da belirlenmiş kısa, orta ve uzun vadeli hedefleri olan kapsamlı 20 yıllık bir plan sunmayı hedefliyor.
Planın uygulanması için çok taraflı anlaşmalar ve uluslararası kaynaklar elde etmeyi uman Pires, planı 17 Haziran (bugün) Uluslararası Çölleşmeyle Mücadele Günü‘nde sunacak.
Ancak Brezilya hükümeti için hala bazı engeller olduğunu hatırlatmak gerek.
Daha önceki çevre planları hükümet değişiklikleri ile kesintiye uğradı. Aynı engel hala geçerli olabilir. İkinci sorun ise mali kaynak eksikliği. Orman mühendisi Bezerra’ya göre Brezilya’nın çölleşmeye karşı mücadelede planlama, bütçeleme ve karar alma süreçlerini merkezileştirmek için Çevre Bakanlığı bünyesinde bir fon oluşturması gerekiyor.