Türkiye, dünyadaki en önemli iki toz kaynağı olan Afrika ve Orta Doğu kaynaklanan ve Afrika tozu olarak bilinen çöl tozlarının etkisi altında. Bu toz taşınımının hava kirliliğini artırması sonucu solunum yolu hastalıkları, enfeksiyonlar ve alerjilerde artışa neden olduğu, özellikle çocuklarda menenjit hastalığı ile toz fırtınaları arasında önemli bir ilişki olduğu belirtiliyor.
Meteoroloji Genel Müdürlüğü Araştırma Dairesi Başkanlığı tarafından hazırlanan ve atmosferdeki mineral toz partikülleri üzerine yoğunlaşan bilgi notuna göre, özellikle çöllerden kalkan tozlar, dünya ekosistemi için büyük önem taşıyor. Atmosferin üst tabakalarına yükselerek uzun mesafeler kat edebilen bu tozlar, ekosistem üzerinde olumlu etkiler gösterse de, insan sağlığı için potansiyel riskler barındırıyor.
Her yıl çöllerden yaklaşık 2 milyar ton toz atmosfere karışıyor ve Sahra bölgesi, bu miktarın yaklaşık yarısına kaynak oluşturuyor. Bu tozlar, okyanus ve Amazon gibi bölgelere değerli mineraller taşıyarak gübreleme etkisi yaparken, aynı zamanda kronik sağlık sorunları olan bireyler için risk oluşturuyor.
Afrika tozu nedir?
Afrika tozu (Sahra tozu ya da çöl tozu olarak da bilinir), dünyanın en büyük çölü olan Sahra’dan yükselen ve atmosferin üst katmanları aracılığıyla binlerce kilometre öteye taşınabilen ince toz partikülleri olarak tanımlanıyor. Bu tozlar, Sahra Çölü başta olmak üzere, Arabistan Yarımadası, Asya (Gobi ve Taklamakan çölleri), Güney Amerika ve Avustralya gibi dünyanın farklı çöl bölgelerinden kaynaklanıyor.
Sahra bölgesinden her yıl atmosfere salınan toz miktarının, dünya üzerindeki tüm kaynaklardan salınan toz miktarının yaklaşık yarısı kadar olduğu biliniyor. Bu toz taşınımı, dünya ekosistemi için oldukça önemli kabul ediliyor ve taşınan mineraller okyanuslarda fitoplanktonların ve karalarda bitkilerin besin kaynağı olarak, önemli bir gübreleme etkisi yaratıyor.
Afrika tozu, içerdiği minik toz partikülleri ile hava kirliliğinin artmasına da sebep oluyor, bu da solunum yolu hastalıkları, enfeksiyonlar ve alerjilere yol açabiliyor. Özellikle kronik sağlık sorunları olanlar, yaşlılar, hamileler ve çocuklar için risk oluşturuyor.
Dünya Sağlık Örgütü‘nün raporlarına göre, hava kirliliği nedeniyle dünya çapında her yıl yaklaşık 7 milyon insan hayatını kaybederken, bu durumun ciddi bir kısmı dış ortam hava kirliliğinden kaynaklanıyor. Türkiye’de ise hava kirliliğine bağlı ölümlerin sayısı her yıl yaklaşık 30 bin olarak tahmin ediliyor.
Afrika tozu Finlandiya’ya kadar ulaşıyor
Afrika kıtasından kaynaklanan ve uzun mesafelere taşınan çöl tozu, iklim üzerinde, hava kalitesinde, kriyosferde ve ekosistemlerde çeşitli etkilere sahip. 21-23 Şubat 2021 tarihlerinde, Kuzey Afrika’daki bir kum ve toz fırtınasından kalkan tozlar, Finlandiya‘ya kadar taşındı. Bu olay, küresel operasyonel SILAM tahmin sistemi tarafından 5 gün öncesinden tahmin edildi ve geriye dönük bir analizle ana özellikleri doğrulanıp detaylandırıldı.
Finlandiya’da kar yağışı ve donan yağmur, tozu etkileyerek kar yüzeylerinin geniş bir alanda ciddi bir mineral tozu kirliliğine maruz kalmasına neden oldu. Bu, ülkenin güney kısmında nadir görülen bir durumdu. Bir vatandaş bilimi kampanyası ile, bilim insanlarının talimatlarına göre hazırlanan kirli kar örnekleri toplandı.
Kampanya, televizyon, radyo, gazeteler ve sosyal medya aracılığıyla geniş ulusal ilgi topladı ve Finlandiya’nın 525 farklı noktasından toz örnekleri alındı. Toplanan örnekler, bir atmosferik dağılım modelinin bu toz olayını simüle etme yeteneğinin araştırılmasında kullanıldı. Analizler, tozun 5 bin km uzaklıktaki geniş bir Sahra ve Sahel alanından geldiğini doğruladı.
Uzmanlar Afrika tozunun zararlarına karşı uyarıyor
Türk Toraks Derneği‘nin vurguladığı üzere, iklim krizi nedeniyle artan kuraklık ve çölleşme, insanların Afrika tozuna daha sık maruz kalmasına neden oluyor. Bu durum, solunum yolu hastalıklarının yanı sıra çeşitli sağlık sorunlarının artışına yol açıyor.
Özellikle Sahra Çölü‘nden havalanan ve Akdeniz bölgesine taşınan 4 milyon ton toz, havadaki partikül madde miktarını yüzde 35 oranında arttırarak, solunum, kalp ve damar hastalıkları ile hastane başvurularının, hastalık ve ölümlerin artmasına neden oluyor.
Gaziantep gibi Türkiye’nin Doğu Akdeniz havzasında yer alan ve dünyanın iki büyük toz kaynağı olan Sahra ve Arap çölü tozlarına maruz kalan illerde yapılan araştırmalar, çöl fırtınası olan günlerde astım ve KOAH ile ilişkili acil başvurularının ve astım ölümlerinin arttığını gösteriyor.
Çöl tozları, doğal minerallerin yanı sıra sanayi ve tarım etkinlikleri ile oluşan kimyasal tanecikleri de içeriyor. 10 mikronun üzerindeki partiküller, akciğer hava keseciklerine ulaşamayıp, cilt tahrişi, göz sulanması, burun akıntısına neden olurken, 2.5 mikrondan küçük olan tanecikler solunum sisteminin içine tamamen ulaşabilir ve daha sonra kan damarlarına geçebilir. Bu tanecikleri soluyanlarda solunum ve kalp-damar hastalıkları ortaya çıkar veya var olan hastalıkları ağırlaştırır.
‣ Türkiye’de toz fırtınası: Bitki örtüsü kaybı en önemli neden
‣ Afrika tozu okyanusa can veriyor
‣ ‘Türkiye’nin içinde bulunduğu Akdeniz havzası daha da sıcak ve kurak hale gelecek’
‣ Hava kirliliği yüzünden dünyada her yıl 1 milyondan fazla kişi ölüyor
Deneysel çalışmalar, Afrika tozunun alt solunum sisteminde iltihabi bir cevap yarattığını ve insan kan dolaşımındaki hücrelerde iltihabi cevabı gösteren değişiklikler olduğunu ortaya koyuyor. Bu iltihap, çöl tozları üzerine yüklenmiş toksik madde miktarı ile orantılı olarak artıyor.
Türk Toraks Derneği, hava kalitesi bozulduğunda özellikle bebekler, çocuklar, yaşlılar ile astım, bronşit, anfizem, kalp hastalığı ve diyabeti olanların daha çok etkileneceğini ifade ediyor. Astım nöbetleri ve solunum zorlukları gibi sağlık sorunları ortaya çıkabilirken, uzun süre toza maruz kalanlarda kronik solunum ve kalp hastalıkları görülebilir.
Uzmanlar, önlem olarak şunları öneriyor:
- Havada çöl tozu olduğunda kapalı ortamlarda kalmak,
- Dışarı çıkılacaksa ağız ve burnu maske veya ıslak bezle kapatmak,
- Açık havada ağır egzersiz yapmaktan kaçınmak,
- Araba kullanırken havalandırmayı kapatmak.
