İklim değişikliği yüzünden yerinden edilenlerin hakları için neler yapılabilir?

İklim değişikliği, gittikçe artan şekilde insan hakları boyutuyla tartışılıyor ve ele alınıyor.

İklim değiştikçe şiddetlenen kuraklık, gittikçe sıklaşan şiddetli hava olayları, yükselen deniz seviyeleri; insanların barınma, sağlıklı yaşam sürme, temiz gıdaya ve suya ulaşım, hatta yaşam haklarını tehdit ediyor.

Birleşmiş Milletler (BM) İnsan Hakları Yüksek Komiserliği tarafından hazırlanan ve Altıparmak Hukuk Bürosu‘nun Türkçeye çevirdiği “İklim Değişikliği, Yerinden Edilme ve İnsan Hakları” bilgi notunda, 2021’de iklim değişikliği ve çevresel bozulmanın dünya genelinde milyonlarca insana, özellikle de kırılgan bireylere ve gruplara verdiği zarar ile temiz, sağlıklı ve sürdürülebilir çevre hakkının bir insan hakkı olarak tanınmasına vurgu yapılıyor. 

Orantısız etki

İklim değişikliğinin etkilerini, özellikle nüfusun hâlihazırda coğrafya, cinsiyet, cinsel yönelim, yaş kriterlerinde ‘marjinalleştirilmiş’ olanlar veya azınlıklar gibi kırılgan kesimler daha şiddetli hissediyor.

Yerinden edilmiş insanların eğitim, yeterli yaşam standardına sahip olma ve sağlık hakları da dahil olmak üzere bir dizi insan hakkı da olumsuz etkileniyor.

Kırılgan topluluklar, krizlere en yüksek düzeyde maruz kalanlar olmalarına olmalarına rağmen, giderek kötüleşen çevre şartlarına uyum sağlamak için daha az kaynağa ve desteğe sahip. Bu durum eşitlik hakkı ve ayrımcılık yasağı ile ilgili endişeleri artırıyor.

İklim felaketleri nedeniyle yerinden edilen bireylerin çoğu, kendi ülkeleri içinde yer değiştiriyor. BM’ye göre devletler, kendi sınırları içerisinde yerinden edilmiş kişileri ayrım gözetmeksizin korumakla yükümlü.

Sınırı aşan yerinden edilmiş bireyler için ise bazı durumlarda uluslararası mülteci hukuku geçerli olabilir. Mülteci kriterlerini taşımayan bireyler için ise geri gönderme yasağı kapsamında uluslararası insan hakları hukuku uygulanabilir.

Geri gönderme yasağı bir kişinin, işkence, kötü muamele ve diğer ciddi insan hakları ihlalleri de dahil olmak üzere ciddi ve geri dönülemez bir zarar görme riskinin bulunduğu ülkeye geri gönderilmemesi ilkesidir.

Uluslararası insan hakları hukuku uyarınca devletler, iklim değişikliği bağlamında yerinden edilmiş kişiler de dâhil olmak üzere, kendi yargı yetkisi altındaki herhangi bir kişinin insan haklarını korumakla yükümlü.

İnsan haklarını korumanın yolu çevreyi korumaktan geçiyor

Birleşmiş Milletler İnsan Hakları Yüksek Komiserliği Ofisi (UNHCR) tarafından  hazırlanan “İklim Değişikliği, Yerinden Edilme ve İnsan Hakları” ilişkin bilgi notunda, iklim yüzünden yerinden edilenlerin haklarının korunması için yapılması gerekenler, şöyle sıralanıyor:

• Tüm iklim eylemlerinde insan merkezli bir yaklaşımı sağlamak ve yerinden edilen bireylerin onurlarının, güvenliklerinin ve haklarının güvence altına almak.
• Uluslararası korumaya ihtiyaç duyabilecek kişilere mevcut mülteci ve insan hakları araçlarını uygulamak.
• Bireylerin yerinden edilmelerini önlemek ve iklim değişikliğine uyum sağlanmasını arttırmak için düzenli göç yollarını kolaylaştırmak.
• Özellikle iklime karşı en kırılgan ülkelerin ve toplulukların özel ihtiyaçları dikkate alınarak, yerinden edilmeyi engellemek, en aza indirmek ve ele alabilmek adına gerekli tüm önlemlerde hareketi ve desteği arttırmak.
• İklim eylemlerinin, yerinden edilmiş kişiler ve onlara ev sahipliği yapan topluluklar da dâhil olmak üzere, istikrarsız ve ulaşılması zor bölgelerde yaşayanlara ulaşmasını sağlamak.
• Zamanına ve koşullarına uygun yapılan yeniden yerleştirme planlarına anlamlı, bilinçli ve gönüllü katılım yoluyla insan haklarının korunmasını sağlamak.

• Yerinden edilmiş kişilerin sığındığı veya yerinden edilmelerinin ardından güvenli bir şekilde geri dönmeyi umdukları ülkelerde ve ev sahibi topluluklarda, iklim değişikliğinin etkilerine karşı hazırlıkları arttırarak ve dayanıklılık oluşturarak iklim eylemlerine uyum finansmanını ve desteğini arttırmak.
• En kötü durum senaryolarını önlemek için Paris İklim Anlaşmasında belirtilen hedefleri ulaşılabilir tutmak ve sera gazı emisyonlarını azaltmaya yönelik taahhütleri ivedilikle arttırmak ve uygulamak.
• İklim değişikliği bağlamında yerinden edilmiş bireylerin korunmasını sağlamak için uluslararası işbirliği yapmak.