2001 yılında Marmara Denizi’ni kaplayan ağır müsilaj tabakasının balıklara olan etkisini araştıran proje, Bandırma Onyedi Eylül Üniversitesi öğretim görevlisi Prof. Dr. Mustafa Sarı’nın yürütücülüğünde başladı.
“Müsilajın Marmara Denizi’ndeki Balıklarda Tür Değişimlerine Etkisinin Belirlenmesi (Mar-Bal)” başlıklı projeyi Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı da destekliyor.
Prof. Sarı, proje kapsamında Çanakkale Boğazı‘nın girişinden başlamak üzere Erdek, Bandırma ve Gemlik Körfezi, Yalova, Armutlu sahilleri, İzmit Körfezi, İstanbul Boğazı, Avcılar, Silivri, Tekirdağ ve Şarköy olmak üzere 10 istasyon belirlediklerini, bu istasyonlarda 2023’ün mayıs ve ağustos aylarında iki ayrı araştırma avcılığı yaptıklarını anlattı.
Türkiye denizlerinde yılda yaklaşık 300 bin ton civarında balık avlandığı ve bu miktarın 20 bin tonunun Marmara Denizi’nden geldiği bilgisini veren Prof. Sarı şunları anlattı:
“Marmara Denizi, yüzde 7-8 civarında bir pay oluşturuyor ama orijinal yapısı gereği bu paydan çok daha farklı bir öneme sahip. Çünkü Marmara Denizi bir biyolojik koridor. Bazı balıklar için üreme, bazı balıklar için kışlama, bazı balıklar için barınma alanı ve bazı balıklar için geçiş noktası. Onun için Marmara’da müsilaj yüzünden ortaya çıkacak bir durumun mutlaka Karadeniz‘i, Akdeniz‘i ve Ege‘yi etkilemesi söz konusu. Bu da balıkçılığı doğrudan etkileyeceği için bizim takip etmemizi gerektiren bir durum.”
Çalışma kapsamında 80’den fazla noktadan alınan örneğin, laboratuvar ortamında tür teşhisinin yapıldı, boyları, ağırlıklarının ölçüldü, cinsiyetleri ve yaşları belirlendi. Bu çalışmaların ardından balık tür çeşitliliğindeki değişime dair bulgulara ulaşıldı.
Müsilajın, kıyıdan 30 metre derinliğe kadar Marmara Denizi’ndeki sünger topluluklarının topluca ölümüne ve mercanlarda yaklaşık yüzde 30 kayıp yaşanmasına neden olduğunu ve balık tür çeşitliliğinin de bundan etkilendiğini aktaran Sarı, şu tespitleri paylaştı:
“Müsilaj yüzünden Marmara Denizi’ndeki balık tür çeşitliliğinde yüzde 25 civarında bir azalma var. Biyokütle anlamında bakacak olursak yüzde 20 civarında bir azalma söz konusu. Bizim daha çok avladığımız hamsi, istavrit, kolyoz, lüfer, sardalya gibi türlerin miktarında yüzde 20 civarında azalma var. Öte yandan köpek balığı, vatoz gibi türlerin hem sayısında hem miktarlarında hem de biyokütlesinde yüzde 100’e yakın artışlar söz konusu.”
Hamsi, istavrit, lüfer ve sardalya gibi pelajik (yüzeye yakın) balıklarda gözlenen azalmanın müsilajla birlikte aşırı avcılığa da bağlı olabileceği değerlendirmesinde bulunan Sarı, avcılığı yapılan dip balıklarıyla köpek balığı ve vatozlardaki artışın müsilaj sonrası dönemde dip bölgede azalan çözünmüş oksijenle ilişkilendirilebileceğini ifade etti:
“Müsilajdan önce diplerde daha fazla oksijen varken müsilajla beraber oksijen azaldı ve bu hayvanlar derinlerden daha kıyıya doğru geldiler. O zaman ne oldu? Müsilajdan önceki benzer derinliklerde avcılık yaptığımızda ağla karşılaşmayan, ağlardan çıkmayan bu hayvanlar müsilaj sonrasında avcılık yaptığımızda ağdan çıkmaya başladı. Balıkçılarla konuştuğumuz zaman onların da müsilajdan sonra köpek balığı ve vatozdan çok şikayetçi olduklarını gördük. Bunlar koruma altında türler ama bütün balıkçıların attıkları ağlardan köpek balıkları, vatozlar çıkmaya başladı. Biz buna dikey oksijen sıkışması diyoruz. Yani sınırlı bir habitatın içine sıkıştı hayvanlar.”
Sarı, atılması gereken öncelikli adımları, bir biyolojik koridor olan boğazların hep açık bırakılması, Marmara’daki balık popülasyonunun artırılabilmesi için boğazlardaki her türlü avcılığın tamamen durdurulması ve avcılık faaliyeti yapan balıkçıların bundan zarar görmemesi için balıkçılığa yönelik sübvansiyonların bu amaçla kullanılması şeklinde sıraladı.
Sadece Marmara Denizi’nde değil diğer tüm denizlerdeki biyolojik çeşitliliği ve sağlığı korumak için ekosistem esaslı balıkçılık yönetimine geçilmesi gerektiğinin altını çizen Sarı şöyle konuştu:
“Biz sadece yediğimiz balıkları düşünüyoruz. Soframıza gelen 100 gramlık, 200 gramlık ya da 1 kiloluk balığı esas alıyoruz. Eğer soframıza balık geliyorsa denizin geri kalan kısmıyla ilgilenmiyoruz ama benim 1 kilogram hamsiyi, sardalyayı soframa koyabilmem için Marmara’daki 3 bin türün sağlıklı şekilde yaşıyor ve birbiriyle etkileşimini sürdürüyor olması lazım. Bunun için de Marmara Denizi’nde koruma alanları oluşturmamız gerekiyor.”
Özellikle sayısında artış tespit edilen köpek balığı ve vatoz gibi koruma altındaki türlerin neslinin devam edebilmesi için 22 maddeden oluşan Marmara Denizi Eylem Planı’nın acilen uygulanması gerektiğine değinen Sarı, sözlerini şöyle tamamladı:
“Büyükada ile Maltepe sahili arasındaki yaptığımız bir örneklemede ağustos ayında 1 trolden 1 ton balık çıktı. Bu 1 tonun 50 kilogramı kemikli balıklar, geriye kalan 950 kilogramı köpek balığı ve vatozdu. Biz hızlı bir şekilde onları ölmeden denize iade ettik. Peki balıkçı ağından çıktığında balıkçı bunu hangi hassasiyetle ve gayretle denize gönderecek? Onlar da istemiyor köpek balıkları, vatozlar ölsün, ama derdi bu değil ki. Eğer önümüzdeki yıllarda Marmara’nın kirlilik yükünü azaltmazsak hem ulusal ve uluslararası sözleşmelerle koruma altında olan bu türler hem de diğer balık türleri yoğun şekilde azalmaya devam edecek.”