[Hayvan Deneyleri] Primat Denge Platformu (PEP) deneyleri

İnsanlık tarihi boyunca, insan menfaatine küçük ya da büyük her bilimsel gelişme için mutlaka bir bedel ödenmesi gerekti. Peki bu bedeli kim ödeyecek?[Hayvan Deneyleri] yazı dizisinde bu sorunun cevabını hep birlikte bulmaya çalışacağız

***

“En Yakın Akrabalarımız” Laboratuvarlarda başlıklı yazıda, insandışı primatların ABD ve Avrupa’daki laboratuvarlarda deneylerde kullanılmasıyla ilgili genel bilgileri yazmıştım. Bu yazıda ise, Texas’daki Brooks Hava Kuvvetleri Üssü’nde insandışı primatlar üzerinde “maruz kalma” ile ilgili yapılan iki çalışmadan bahsedeceğim.

USAF Armstrong Laboratuvarı tarafından geliştirilen Primate Equilibrium Platform (Primat Denge Platformu), yani kısaca PEP, Havacılık Tıp Okulu’ndaki Radyasyon Bilimleri Bölümü Silah Etkileri Branşı’nın, insandışı primatlarda iyonize radyasyon ve kimyasal savunma ajanlarının davranışsal etkilerini ölçme çalışmaları için kullanıldı. Denge performansındaki değişiklikleri kaydeden uçaktaki manuel kontrolün bir simülasyonuydu. Platform, hayvanın oturduğu (ve sabitlendiği) sandalye ve hayvanın tam önünde yer alan üzerinde joystick bulunan bir platformdan oluşuyordu. Aslına bakarsanız ilk bakışta bebekler için kullanılan bir mama sandalyesini andırsa da kullanım amacı ve hayvanların yaşadıkları çok korkunçtu. Bilgisayar tarafından kontrol edilen sandalye eksen eğiminde yalpalıyor, hayvan elindeki joystick ile platformun düz pozisyonunu sürdürebiliyordu. Ağırlıkları 5-9 kg arasında değişen Rhesus maymunları (Macaca mulatta), bu platformu kullanmak üzere eğitildiler; eğitim 7 aşamadan oluşuyordu, bir aşamayı tamamlamadan diğerine geçilemiyordu.

1. Aşama sandalye adaptasyonuydu: 5 gün boyunca günde 1 saat (ilk 2 gün koloni içindeyken sonraki günlerde de tesiste) sandalyede oturtuluyor, 5. günün sonunda sakince sandalyede oturan maymun sonraki aşamaya geçiyordu. 2. aşama ise, joystick adaptasyonuydu: buradaki amaç, hayvanın joystiğe dokunmasını sağlamaktı ve 10 saniyelik 100’er denemeden oluşan günlük eğitimler veriliyordu. Öne doğru 25º eğilen sandalyeye eşlik eden hafif (2-4 mA) elektrik şokuyla birlikte, joystiğin yakınındaki görevlinin eldivenli eline dokunma ile şok kesiliyordu. Her seferinde eli joystiğe daha da yaklaştırarak, her 100 denemenin 80’inde joystiğe dokunma olduğunda bu aşama da başarıyla geçilmiş oluyordu. 3. Aşamada hedef, joystick kullanımıydı: her çalışma, 2-4mA/0.5 saniyelik elektrik şoklu 100 denemeden oluşuyordu ve sandalye öne doğru 25º eğildiğinde joystiği çekmesi hedefleniyordu. Bu olduğunda da sandalye düz konuma getirilerek pekiştirme için hayvana üzüm veriliyordu. Bu aşamayı geçmek için kriter, 2 seferde (200 denemede) joystiği %80 oranında çekmekti. 4. ve 5. aşamalardaki amaç 3. aşama ile aynıydı, tek fark platformun bu sefer geriye açılanmasıydı. 6. aşamada ise, platform rastgele ileriye veya geriye gidiyordu ve sandalye pozisyonuna karşı hayvanın doğru tepki vermesi (joystiği itmesi veya çekmesi) bekleniyordu. Joystick çalışır durumda değildi, tepkiye göre sandalye konumu manuel olarak ayarlanıyordu ve yanlış yaptığında elektrik veriliyor, hayvan korkunç acı çekiyordu. Bu aşamayı geçtiklerinde ise yapmaları gereken son şey, çalışır durumda olan (“stow modu” deniyor) joystick ile platformu çoğunlukla düz konumda tutup şoklardan kaçınmaktı. Kuru üzüm alabilmek için doğru hareketleri yapmaları ise eğitim süresince aç bırakılmaları ile sağlanıyordu ve bu eğitim çalışması, yüzlerce maymunda yapıldı. PEP kullanmayı öğrenmek bir kurtuluş değildi, aksine, asıl zulüm sonrasında başlıyordu.

PEP eğitimi görmüş rhesus maymunları üzerinde yapılan bir başka deneyde ise, 20 yetişkin erkek maymuna etil alkol içeren portakallı içecek veriliyor ve her doz sonrası kan örneği alınarak alkol oranı ölçülüyordu. Ardından platforma oturtularak, sandalyenin yatar pozisyonu 15º’den fazla bozulursa kuyruğundan elektrik şoku veriliyor ve platformu dengede tutması isteniyordu. Hayvanlar bunu yapmaya çalışırken sarhoş edilmiş oluyorlardı çünkü denemelerden önce 16 saat boyunca su verilmeyerek yoksunluk sağlanıyordu ve böylece alkollü portakallı içeceği istekle içiyorlardı. Bu test, 120 dakika sürüyordu ve her 30 dakikada bir, 1-3 dakika arasında değişen kan alma molaları veriliyordu. Alkolün etkisinden ötürü görevi yapamaz hale gelen hayvan, bir sonraki göreve kadar sandalyede dikey pozisyonda tutuluyordu.

Psikomotor performansta aksamaya yol açan maddeler için yapılan PEP testlerinde, (çoğunluğu rhesus) binlerce hayvan kullanıldı. Hayvanların temini de sorun değildi çünkü 1972’de Hindistan’dan 50 bin rhesus ithal edilmişti ve ABD kendi kolonisini çoktan kurarak dünyada 1 numara olmuştu. İnsandışı primatların kullanıldığı askeri deneyler, uzay çalışmaları da dahil olmak üzere pek çok alanda devam etti ve öldürülen hayvanlar birer numaradan ibarettiler: 902C, 918 C, 272D, 280D, 276D, 274D…

Kaynaklar:

Non-Human Primate Model for Performance Effects of Ethanol, Brooks-Texas, Septemper 2000Training Procedure for Primate Equilibrium Platform, Brooks-Texas, January-March 1982