[Hayvan Deneyleri] Matthew Pan ve Rosi

İnsanlık tarihi boyunca, insan menfaatine küçük ya da büyük her bilimsel gelişme için mutlaka bir bedel ödenmesi gerekti. Peki bu bedeli kim ödeyecek? [Hayvan Deneyleri] yazı dizisinde bu sorunun cevabını hep birlikte bulmaya çalışacağız

***

2007-2008 yılları arasında Avusturya, ilginç bir davaya ev sahipliği yaptı.

Hiasl veya sonradan kazandığı birey ismiyle “Matthew Hiasl Pan” adlı şempanze, 1982’de Sierra Leone-Afrika’da yaşadığı ormandan yakalanarak laboratuvarda hepatit ve HIV araştırmalarında kullanılmak üzere diğer 11 şempanzeyle birlikte Avusturya’ya gönderilmişti. Bu yakalama işlemi esnasında, Matthew’un annesi onu korumak isterken öldürülmüştü (gruplar halinde yaşayan şempanzelerden genç olanları yakalamak için, gençleri vermek istemeyerek savaşan grup liderleri ya da ebeveynleri öldürülmekte, bu da her bir yavru için 5-10 arası şempanzenin öldürülmesi anlamına gelmektedir. 100 dişi için bu rakam, rahatlıkla 1,200’e yükselebilir).

Ancak bu transport yasadışı olduğundan havaalanında alıkonuldular. Aynı uçakta Avusturya’ya gönderilen diğer şempanze Rosi de Immuno isimli laboratuvar için getirilmişti. Diğer 9 şempanze ise Viyana Hayvanat Bahçesi’ne gönderildiler. 10 aylık Rosi ve Matthew, Viyana Hayvan Barınağı’na gönderildiler ve oradaki bir bakıcı, insanın olduğu ortamda sosyalleşerek büyümeleri için onlara evinde bakmaya başladı.

Bu arada Immuno’nun yasal girişimleri de devam ediyordu ve 1984 yılının sonunda, Viyana Valisi, barınak ve bakıcı eve şempanzelerin Immuno’ya teslim edilmesine dair emir yazısı gönderdi. 29 Kasım 1984 günü Immuno yetkilileri artık 3 yaşına girmiş olan Matthew ve Rosi’yi almaya geldiklerinde, hayvan hakları savunucularının engellemesiyle karşılaştılar. Bunun üzerine, 1985 Haziran ayında Avusturya Hükumetine şempanzelerin bakıcılardan alınması için gerekiyorsa fiziksel güç kullanılması ve kendilerine verilmesi talebiyle dava açan Immuno, şempanzeleri almakta kararlı olduğunu göstermişti.

10 Aralık 1986’da Avusturya Yüksek Mahkemesi, hayvanların Immuno’ya teslim edilmesine hükmetti. 23 Mart 1987’de, barınağa hayvanları teslim etmek için 14 günleri olduğuna dair bir yazı gitti ancak barınak yeniden reddedince 3 ay sonra hükumet, barınak aleyhine dava açtı. Bu davadan bağımsız olarak, 1989 yılı başında Avusturya Medeni Kanunu’nun 285. Maddesinin sonuna bir paragraf eklendi ve buna göre bir kişi olmayan herhangi bir varlık, tüm insan-dışı hayvanlar anlamına gelmekteydi. Ve hayvanlar bir “şey” olmasa da, aksini söyleyen yasalar olmadığı müddetçe bu şekilde kabul edilecekti. Avusturya yasalarına göre “homo” cinsinin tüm mensupları birey olarak kabul ediliyordu, buna göre de, insana genetik benzerliği bilimsel olarak tescillenmiş aynı familyadaki şempanzeler de aynı haktan faydalanmalı ve birey olarak tanınmalıydı. Böylece aynada kendini tanıyabilen, alet kullanma yetisine sahip, insan arkadaşlarıyla oyunlar oynayan Matthew, hepatit ve HIV araştırmaları için doğadan koparılmasına sebep olan insanlara dava açabilecekti.

1989 Eylül ayında mahkeme, sahipli mal kabul edilen şempanzelerin sahibine iadesine karar verdi. Barınak bu karara da itiraz ettiyse de, Immuno yetkilileri şempanzeleri almak için girişimde bulunmadı. Ancak bu süreçte 8 yaşına gelmiş olan Matthew ve Rosi, ev yaşamlarından uzaklaştırılarak barınaktaki özel bir kısıma götürülmüş ve orada yaşıyorlardı. 1999’da Baxter firması Immuno’yu satın aldı ve firmanın şempanzeler üzerinde yapılan tüm deneylerini durduruldu. 3 yıl sonra da, Matthew ve Rosi’yi resmi olarak barınağa bağışladılar. 2005 yılında, 1 Ocak 2006’dan itibaren geçerli olmak üzere tüm insansı maymunlar üzerinde deney yapılması oy birliğiyle kabul edilen yeni yasa ile yasaklanmıştı.

2006’da maddi sıkıntılar nedeniyle barınağın tahliye ihtimali ortaya çıkınca, Matthew’un sınırdışı edilebileceği de gündeme gelmişti. Artık 26 yaşına gelmiş iki şempanzenin aylık bakım masrafı 5,000 Euro’yu aşıyordu. Aynı yılın sonlarında, biri Matthew’un yasal vasisi olması şartıyla bir hayvan koruma derneğine çok büyük miktarda para bağışlama talebinde bulundu ve anlaşmaya göre, Matthew’un yasal vasisi olacak kişi, bu iki şempanzenin parayı nasıl kullanmak isteyeceklerine de karar verebilecekti.

2007’de, Mödling Bölge Mahkemesi’ne vasi tayini için başvuruldu. Başvuruda, ülkedeki 4 uzman bilim adamının “Avusturya yasalarına göre Matthew birey olarak kabul edilmelidir” görüşleri de yer alıyordu. Avusturya kanunlarında açık bir “insan” tanımı yoktu ve bu, tartışmaların büyümesine sebep oldu. İlk duruşmada hâkim, Matthew’un kimliğini kanıtlayacak belgelere sahip olmadığını ve ikinci duruşmada da zihinsel bir engeli olmadığı gerekçelerini öne sürerek, başvurunun reddine karar verdi çünkü bunlar, bir kişiye vasi tayini için gereken iki ön koşuldu. Kararla ilgili temyiz başvurusunda bulunuldu ancak başvuranın yasal dayanağının olmadığı gerekçesiyle bu başvuru da geri çevrildi. Bu sefer İl Mahkemesi’ne itiraz edildi ancak bu mahkeme de yasal vasilik kararına sadece vasi tayin edilenin itiraz hakkı olduğunu söyleyerek reddetti.

Aynı yılın Eylül ayında, Avusturya’nın Sivil ve Cezai Haklar Yüksek Mahkemesi’ne yapılan başvuruda; yasal vasi tayinine, vasi tayin edilenin birinci dereceden akrabasının da itiraz edebileceği ancak Matthew’un annesinin, onun kaçırılması sırasında öldürüldüğü belirtiliyordu. Fakat Yüksek Mahkeme de, başvuranın hukuki statüsünün olmadığı gerekçesiyle başvuruyu reddetti.

Matthew Pan davasındaki baş avukat Eberhard Theuer’le yaptığı röportajın son kısmında, Emil Franzinelli şunu soruyor: “Hiasl ile ilk karşılaşmanız nasıldı?

“Hiasl’ı ilk kez gördüğümde ve onun etkileyici yüzüne baktığımda farkına vardım: o, bir kişiydi… Şempanzelerin gözüne baktığımızda kendi evrim geçmişimize bakarız…”

(Matthew ve arkadaşı Rosi ile ilgili son güncel bilgi: 2016’nın Haziran ayında ikisi de Viyana’daki hayvan barınağından Hollanda’daki Stichting AAP’nin primat merkezine taşındılar.)

Kaynaklar

Knight, The Beginning of the End for Chimpanzee Experiment?, 2008
Schmitt, An Introduction to Social and Political Philosophy: A Question-Based Approach, 2009