[Oğuz Gidiyor] Yol arkadaşım bisiklet 200 yaşında (8): Pist yarışları – Oğuz Tan

Bir önceki yazımda yol yarışlarından söz etmiştim. Bugün pist yarışlarıyla yazı dizisine devam etmek istiyorum.

Pist yarışları

Pist yarışları, özel inşaa edilmiş eğimli pist ve velodromlarda koşulan bir bisiklet disiplinidir. 1870’ten beri koşulan pist yarışlarında pist bisikletleri kullanılır. Eski pist ve velodromlardaki yükselti ve eğimler, yeni nesil pistlere kıyasla çok daha alçaktır. Bisiklete binmenin yeni yaygınlaştığı dönemlerde, kapalı alanlarda modern velodromları andıran ahşap pistler inşaa ediliyordu. Bu pistlerde yer alan iki düzlüğü birbirine bağlayan dönüşler hafif olarak yükseltiliyordu. Kapalı alan pist yarışlarının bir cazibesi de, seyircilerin kontrol edilebilmesi, böylelikle bilet kesilebilmesi ve sporun kazançlı bir hal almasıydı. İlk zamanlarında pist yarışlarını izlemeye 2000 kadar kişi geliyordu. Kapalı pistlerle birlikte bisiklet sporu ilk defa 4 mevsim yapılabilir oldu.

Birleşik Krallık ’taki erken dönem kapalı pistler Birmingham, Sheffield, Liverpool, Manchester ve Londra’da inşaa edildi. Pist yarışlarıyla geçen 100 yılı aşkın sürede, gelişmelerin çoğu pistlerde değil bisikletlerde görüldü. Daha fazla mühendislikle daha hafif ve daha aerodinamik bisikletler üretilmeye başlandı. Bu da çok daha hızlı derecelerin yapılmasını mümkün kıldı.

1912 Olimpiyatları hariç tutulursa, bisiklet pist yarışları modern Olimpiyat Oyunları’nın tamamında yer aldı. Kadınlar pist yarışları modern Olimpiyat Oyunları’nda ilk defa 1988’de yer aldı. Pist bisiklet yarışları daha ziyade Avrupa’da, özellikle de Belçika, Fransa, Almanya ve Birleşik Krallık ’ta popülerdi. Bunun başlıca sebebi, yol yarışçılarının sezon dışında pistlerde antrenman yapmalarıydı. Bu disiplin Japonya ve Avustralya’da da gelişti.

ABD’de pist yarışları en fazla rağbeti gördüğü 1930’larda New York Madison Square Garden’da 6 gün süren yarışlar düzenleniyordu. Günümüzde de 6 günlük pist yarışları için ‘Madison’ kelimesi kullanılır. ABD’deki bir grup velodromun birleşmesiyle American Track Racing Association (ATRA) – Amerika Pist Yarışları Birliği kuruldu. Günümüzde ABD’de yer alan velodromların yarısından fazlası bu birliğe üyedir.

Yarış formatları

Pist bisiklet disiplini, sprint ve mukavemet yarışları olmak üzere kendi içinde iki alt disipline ayrılır. Bisikletçiler bu iki alt disiplinden sadece birinde müsabakalara katılırlar. Junior kademesinde yarışan ve her iki alt disiplinde de yetkin olan genç sporcular, senior kademesine yükselirken yalnız birini seçmek ve ona odaklanmak zorundadırlar.

Sprint

Genellikle 8 veya 10 tur koşulan sprint yarışlarında, sporcular rakiplerini yenmek için ham sprint kuvvetlerine odaklanırlar. Birkaç turda ise yarış taktikleri uygulayabilirler. Sprint yarışçılarının antrenmanları, sürekli olarak bu mesafede kendilerini geliştirmek üzerinedir. Daha uzun olan mukavemet yarışlarında mücadele vermezler.

Mukavemet (Endürans)

Çok daha uzun olan mukavemet yarışları asıl olarak sporcuların dayanaklıklarını ölçse de; Madison, puan ve çizgi yarışlarında etkili biçimde sprint atabilmek de gerekir. Mukavemet yarışları bireysel ve takım takip müsabakaları için 12-16 tur olacağı gibi, Olimpiyat Oyunları veya Dünya Şampiyonası’nda koşulan tam uzunluktaki Madison yarışları 120 turu bulabilmektedir.

Önemli yarışlar

Olimpik Oyunlar

Her 4 yılda bir Yaz Olimpiyatları’nda koşulur. Olimpiyatlarda şu an 10 tür yarış koşulur.

Dünya Şampiyonaları

UCI Pist Yarışları Dünya Şampiyonaları her yıl, genellikle Mart veya Nisan ayında, kış pist sezonu sonunda koşulur. Dünya Şampiyonaları’nda günümüzde 19 tür yarış koşulur.

Dünya Kupası

UCI Pist Yarışları Dünya Kupası serisi için takımlar 4 veya 5 kez bir araya gelirler. Pist yarışları kış sezonu boyunca dünyanın farklı ülkelerinde koşulur. Bu toplanmalarda, Dünya Şampiyonaları’ndaki 19 yarış türünden 17’si koşulur. Koşulmayan ikisi erkekler omniumu ve kadınlar omniumudur.

Ulusal Seriler

Pek çok ülkede ulusal düzeyde yarış serileri koşulmaktadır.. 

Velodrom

Velodrom, pist yarışları için inşaa edilen arenaya verilen isimdir. Modern velodromlarda, eskilerine kıyasla daha fazla yükseltiye ve eğime sahip oval pistler bulunur. 2 Düzlüğü 180 derecelik iki dönüş birbirine bağlar. Düzlükler dönüşlere birleştirme eğrisiyle bağlanırlar. Birleştirme eğrisi, düz ilerlemekte olan bir yolun dönüş formunu alacağı durumlar için matematiksel olarak hesaplanan eğridir. Yaygın olarak otoyol ve demiryolları için hesaplanır. Araçların yanal yani merkezcil ivmelerinde oluşacak ani değişiklikleri engellemek, yani merkezkaç kuvveti etkisiyle aracın savrularak yoldan çıkmasını engellemek amacıyla hesaplanır. Kuşbakışı planda düz yolun eğimle birleştiği noktada yarıçap sonsuz uzunluğa sahiptir. Birleşimin tamamlandığı noktada ise eğim ile virajın yarıçapları eşitlenmiş olur. Bu durum çok geniş bir spiral formu yaratır. İstenilen eğimde yükselti oluşana kadar, dönüşün yapıldığı yüzeyin dış tarafı dikeyde yükseltilir. Hesaplanmış bir eğri virajda uygulanmaz ise, düz yolun eğim ile birleştiği tanjant(teğet) noktasında aracın yanal ivmesi sert şekilde değişir ve oldukça yıkıcı sonuçlar doğurur. İlk veledromlar 19.yyılın ikinci yarısında inşaa edildi. Bunlardan bazıları sadece bisiklet yarışları için, bazılarıysa diğer spor dallarına ilaveten bisiklet yarışları da düzenlemek amacıyla inşaa edildi. Genellikle atletizm pistlerinin veya diğer alanların etrafında dönen bu pistlerin yükseltileri alçak kalıyordu. O yıllarda henüz uluslararası standartlar olmadığından, boyutları değiştiği gibi inşaa edilen veledromların hepsi oval de olmuyordu. Örneğin Birleşik Krallık ’ın 1877’de Brighton’da inşaa edilen en eski veledromu 579m uzunluğundaydı ve yükseltili virajlarla birbirlerine bağlanan 4 düzlüğü vardı. Portsmouth’daki 536m uzunluğundaki velodromda ise çok büyük bir eğri ile tekrar kendine bağlanan tek bir düzlük vardı. Eski veledromların zemin kaplamasında cüruf ve kil taşı gibi maddeler kullanılıyordu. Zaman içinde beton ve asfalt popüler oldu. Kapalı veledromlar 19.yyıl sonları ve 20.yyıl başlarında oldukça yaygındı. Örneğin 1909’da Paris’te inşaa edilen Vélodrome d’hiver’in 250m uzunluğundaki pistinde zemin kaplaması ahşaptı. Olimpiyat Oyunları gibi uluslararası müsabakalar nedeniyle zaman içinde spora daha fazla standart getirildi. Yeni normlara göre pistler iki düzlük içermek ve oval olmak zorundaydı. Pist uzunlukları da zaman içinde kademeli olarak azaldı. 1896 ve 1924 Olimpiyat Oyunları’nda kullanılan Vélodrome de Vincennes’ta pist uzunluğu 500 metreydi. 1920 Oyunlarında kullanılan Antwerp’s Vélodrome d’Anvers Zuremborg ve 1952 oyunlarında kullanılan Helsinki velodromlarının pist uzunlukları 400 metreydi. 1960’lara gelindiğinde uluslararası müsabakalarda ve olimpiyatlarda kullanılan pist uzunlukları yaygın olarak 333,333 metreydi. 1990’dan günümüze yaygın pist uzunluğu 250 metre kabul edilir. Londra 2012 Olimpik Veledromu ve Türkmenistan’ın başkenti Aşkabat’ta inşaa edilen veledromlar 250 m pist uzunluğuna ve 6000 koltuklu seyirci kapasitesine sahipler.

Pist Özellikleri

Dönüşlerde yer alan, süper-yükselti adı verilen yükseklik sayesinde yarışçılar yüksek hızlarda ve nispeten zemine dik ilerlerler. Yarışlarda bisikletler 85 km/saatin üstünde hıza çıkabildiklerinden ve merkezkaç kuvvetinin etkisiyle dışarıya doğru kaydıklarından, özellikle dönüşlerde, zeminin görevi bisikletlerin uyguladığı kuvveti dik bir şekilde karşılamak ve tutunma sağlayarak hem hızlı hem de güvenli ilerlemelerini sağlamaktır. Bisiklet ideal hızda ilerlerken oluşan vektörel kuvvetler, net merkezkaç kuvveti(dışarıya) ve yerçekimi kuvvetidir(aşağıya). Bu kuvvetler belli bir açıda birleşir ve düşey olarak zemine uygulanır. Pistteki yükseltiler genellikle fizik hesaplarıyla elde edilen sonuçlardan 10-15 derece eksik inşaa edilir. Düzlüklerdeki yükseklikler ise fizik tahminlerinden 10-15 derece fazla inşaa edilir. Böylelikle pist, belli bir hız aralığının bütününde sürülebilir olur. Düzlüklerde pistin eğrisi kademeli olarak artar ve dönüşle birleşir. Yarıçapın kademeli olarak küçüldüğü bu eğriye birleştirme eğrisi denir. Bu sayede bisikletler dönüşün köşesine geldiklerinde radyal pozisyonlarını yani dönüş çemberinin merkeziyle olan mesafelerini koruyarak yüksek süratte dönüş yapabilirler. Böylelikle sporcular dikkat ve enerjilerini manevraya değil taktik uygulamaya kanalize edebilirler.

Velodromlar kapalı(indoor) veya açık(outdoor) olabilir. Veledrom yarışlarında altın çağın yaşandığı 1890-1920 yılları arasında kapalı veledromlar yaygındı. 6 Günlük yarışlar düzenlendiğinde kapalı veledromlar, eğlence düşkünlerinin ve kentteki entelektüellerin kasabadaki barların kapanış saatinden sonra toplandıkları popüler birer mekân oluyordu. Kapalı veledromlar hava koşullarından etkilenmediği gibi, izleyiciler için de oldukça konforlu. Kapalı pistler hem daha pürüzsüz hem de daha uzun ömürlü oluyor. Kapalı pistlerin pek çok avantajı olsa da, çok daha az gereksinimle inşaa edilen açık pistler(özellikle yeni inşaa edilmiş, eskimemiş olanlar) daha yaygın. Çünkü bir binaya ihtiyaç duymadığı gibi açık pistin maliyeti de daha düşüktür. Günümüzün klasik kapalı pistlerinin çoğu binalardan çıkartılmış ve yerlerine daha popüler spor müsabakaları için yeni alanlar inşaa edilmiştir. Nadiren de olsa günümüzde yeni kapalı veledromlar inşaa edilmekte. Fakat her şeyden önce, bisiklet sporuna adanmış bir binanın kendi masraflarını karşılayabilmek için dahi yeterli kazanç vaat etmesi gerekiyor.

Pist ve Bisikletlerin Tasarımı

Modern veledromlar uzman tasarımcılar tarafından inşaa edilirler. Almanya’daki Schuermann mimarları dünya çapında 125’ten fazla velodrom inşaa etmişlerdir. Schuermann’ların dış mekân(outdoor) pistlerinin çoğunda, binaların çatı inşaatlarında yaygın olan ahşap makaslar kullanılmıştır. Bu pistlerin yüzeyleri ise kerestesi nadir bulunan bir yağmur-ormanı ağacı Afzelia şeritleri ile kaplanmıştır. Kapalı alan velodromlarında zemin çok daha düşük maliyetli olan çam ağacıyla kaplanmıştır. Pist uzunluğu, eğimli pistin el alçak noktasının 20cm dışında çekilen bir şeritle ölçülür. Olimpik ve Dünya Şampiyonaları’nda kullanılacak velodrom pistleri 250 m uzunlukta olmalıdır.  UCI’nin uluslararası takviminde yer alan diğer yarışlar için pistlerin 133 ila 500 m arasında, yarım veya tam tur uzunlukları toplamının tam 1 km edecek uzunlukta olması gerekir. Birleşik Krallık’ta Calshot, Hampshire’da yer alan velodrom sadece 142 m uzunluğunda ve dönüş yükseltileri oldukça dik. Çünkü bir uçak hangarının içine inşaa edilmiş. Kanada’da Londra, Ontario’daki Forest City Veledromu 138 m uzunluğuyla dünyanın en kısa veledromu. Bir hokey arenası içine inşaa edildiğinden burada da dönüş yükseltileri oldukça dik. Pist ne kadar küçük olursa yükseltiler de o kadar dik oluyor. Örneğin 250 metrelik bir pistteki yükselti 45 derece iken 333,33 metrelik bir pistin yükseltileri 32 derece civarında oluyor. Eski veledromların bazılarında kullanılan standartlar metrik değil İngiliz ölçü birimlerindeydi. ABD’de East Point, Georgia’daki Dick Lane Veledromu 0,2 mil yani 321,9 m uzunluğunda. Veledromlarda ahşap, sentetikler ve beton gibi farklı yüzey malzemeleri kullanılabilir. Kısa, yeni ve Olimpik kalitedeki pistlerde genellikle ahşap veya sentetikler kullanılır. Eski, uzun ve düşük maliyetlerde üretilen veledromlarda ise beton, şose veya cüruf yaygındır.