Tohum ve Pestisit tekelleri aktörleri 1: Syngenta-Chemchina

Tohum ve pestisit şirketlerinin birleşmek için anlaştıkları bugünlerde, son on yıldır altılı bir tekel olarak hükmettikleri piyasalara üçlü tekel olarak devam etme olasılıkları karşısında bu şirketlerin yakından takip edilmeleri gerektiğine değinmiştim. Syngenta-Chemchina, Dow-Dupont ve Monsanto-Bayer “birleşmeleri”nin hangi aşamada olduğunu, birleştikleri takdirde piyasa paylarının ne olacağı ve başta ABD ve AB olmak üzere, birçok ülkenin rekabet ve regülasyon kurulları tarafından da incelelendiklerini bir önceki yazımda anlatmıştım. Bu tekellerin, hem dünyada hem de Türkiye’deki faaliyetlerine bakmaya Şubat 2016’da Chemchina‘nın nakit 43 milyar ABD dolarısatın alım teklifinin yönetim kurulu oybirliğiyle kabul eden Syngenta ile başlayalım.

SYNGENTA

2000 yılında iki ilaç şirketinin, Novartis’in tohum ve tarım ilacı bölümleri ve AstraZeneca’nın tarım ilacı bölümlerinin birleşmesi sonucunda kuruldu. İsviçreli şirket, Avrupa, Afrika, Orta Doğu, Kuzey Amerika, Latin Amerika ve Asya Pasifik’te faaliyet gösteriyor.

Türkiye’de 2001 yılından beri Syngenta Tarım Sanayi olarak faaliyet gösteriyor. İzmir’de tarım ilacı fabrikası var ve Syngenta Türkiye sayfasında satışını yaptığı 67 çeşit pestisit sıralıyor. Bu 67 pestisitten 5 tanesi neonikotinoid grubundan ve AB tarafından yasaklanan thiamethoxam aktif maddesi içeren insektisitler. Bir adet ürünü de 2015’te Dünya Sağlık Örgütü’nün Uluslararası Kanser Araştırma Kurumu (IARC) raporunda “muhtemel kanserojen” olarak sınıflandırdığı glifosat aktif maddesi içeriyor. (ABD’de 157 farklı marka tarım ilacı satıyor). Şirket, Türkiye’de hibrit mısır, ayçiçeği, kanola ve şekerpancarı tohumluk üretimi yapıyor ve Manisa Muradiye’de hibrit mısır ve hibrit ayçiçeği işleme tesisleri bulunuyor. Muradiye’deki tesisin üretim kapasitesi; 7.500 MT ayçiçeği tohumu 2.500 MT mısır tohumu. Syngenta, Türkiye’de hibrit mısır üretiminin yaklaşık %90’ını yurtiçi pazarı için, ayçiçeği üretiminin yaklaşık %85’ini ise ihraç amaçlı yapıyor. Syngenta Türkiye, ayçiçeği üretimi Global Syngenta’nına ayçiçeği üretiminin yaklaşık %25’ini karşılıyor. Hibrit sebze tohumlarını ise Syngenta Hollanda’dan ithal ediliyor ve Türkiye’de pazarlaması ve satışını yapıyor. Şirketin Antalya’da kurulu 1.7 hektarlık bir araştıma ve geliştirme istasyonu mevcut. Bu istasyonda aynı zamanda hıyar ve domates ıslahı da yapılıyor.1

Syngenta ve Genetiği Değiştirilmiş Organizmalar (GDO’lar)

Syngenta’nın kendi başına ve diğer biyoteknoloji şirketleriyle beraber ürettiği 59 çeşit GDO bulunuyor.

2005’te ABD Çevre Koruma Ajansı (EPA) Syngenta’ya “kayıt edilmemiş bir genetiği değiştirilmiş pestisit (Bt10) içeren mısır tohumu satmak ve dağıtmaktan” dolayı 1.5 milyon ABD doları ceza verdi2. ABD Tarım Bakanlığı ise aynı sebepten dolayı 375,000 ABD doları ceza verdi. Syngenta, 2001-2004 arası takriben 14,000 çuval Bt 10’unu (yaklaşık 15,000 hektarlık alana ekmeye yetecek kadar) başta ABD olmak üzere, Kanada ve Arjantin’e satmış. Tohumlardan elde edilen ürünlerin bir kısmı (bir hesaplamaya göre toplam elde edilen ürün 150,000 ton mısır) Japonya ve Avrupa’ya ithal edildiklerinde gümrükte tespit edilip, imha edildi. Syngenta Bt10 mısırın ampisilin direnci geni içerdiğini kabul etti3. Bt10 mısır hiçbir zaman ticari satış onayı almadı.

Türkiye’ye hayvan yemi olarak ithalatına ve kullanımına izin verilen Syngenta GDO’ları:

–Bt 11 GD mısır. (Bt11 mısır iki özellikli; DNA’sına eklenen bakteri geni sayesinde kendi böcek ilacını üreterek kendisini yiyen böcekleri öldürüyor ve glufosinat amonyum (glifosat) aktif maddeli ot ilaçlarına dayanıklı) Türkiye’de onayı: 24 Aralık 2011

–MIR604 GD mısır. İzin tarihi: 16 Temmuz 2015 (DNA’sına eklenen bakteri geni sayesinde kendi böcek ilacını üreterek kendisini yiyen böcekleri öldürüyor)

–MIR162 GD mısır. (DNA’sına eklenen bakteri geni sayesinde kendi böcek ilacını üreterek kendisini yiyen böcekleri öldürüyor)Türkiye’de onayı: 5 Kasım 2015

-Bu üç GDO’lu mısırı içeren 3 adet GDO’lu mısır (Bt11 x GA21, Bt11 x MIR604, MIR604 x GA21).4

Syngenta denince aklımıza gelen diğer bazı ürünler:

1.Atrazin ot ilacı (herbisit):

Syngenta tarafından geliştirilen atrazin herbisitinin en büyük üreticisi yine Syngenta.

Avrupa Birliği’nde atrazin yeraltı su kaynaklarında izin verilen seviyelerin üzerinde rastlandığı ve “doğada uzun süreli kalıcılığı, yaban hayatı için toksik olması ve insan sağlığı üzerinde olası etkisi” yüzünden 2004 yılında yasaklandı.

Türkiye’de 31 Ağustos 2009’da atrazin aktif maddeli bitki koruma ürünlerinin ithalatı ve imalatı yasaklandı ancak raf ömrü göz önüne alınarak kullanımına 31 Ağustos 2011’e kadar izin verildi.5

ABD’de glifosattan sonra en çok kullanılan tarım ilacı. ABD’de, 2012 yılında su kaynaklarında rastlanan atrazin yüzünden açılan bir toplu davada Syngenta “binden fazla içme suyu şebekesinden atrazini arındırmak için filtreleme maliyeti”ni karşılamak için 105 milyon ABD doları tazminat ödemeye razı oldu. O tarihten beri, ABD’de atrazin kontaminasyonu için Syngenta’ya karşı 1,085’den fazla tazminat davası açıldı.6 ABD’nin Çevre Koruma Ajansı (EPA) atrazinin çevre etki değerlendirme raporunun ilk aşamasını tamamladı ve Ekim 2016’ya kadar görüşe açtı. Nihai değerlendirmesini 2016’ın sonunda kamuoyuna sunacağını açıkladı7.

Syngenta verilerine göre atrazin hala 60’tan fazla ülkede kullanılmakta8.

2.Thiamethoxam neonikotinoid böcek ilacı (insektisit):

Neonicotinoidler ya da kısaca neonicler, son 20-25 yıldır kullanılan geniş spektrumlu sistemik böcek ilacı (insektisit) grubu. İlk olarak, 1991’de Bayer tarafından imidacloprid geliştirildi ve piyasaya sürüldü. Ardından 2000’lerin başlarında iki neonicotinoid daha (Bayer’in clothianidin ve Syngenta’nin thiamethoxam aktif maddeleri) piyasaya girdi. Şu anda piyasada yedi çeşit neonic mevcut (acetamiprid, clothianidin, dinotefuran, imidacloprid, nithiazine, thiacloprid ve thiamethoxam). Dünyada en çok kullanılan böcek ilacı olan neoniclerin global insektisit piyasasındaki payının %40 olduğunu düşünülüyor. 2011’de neoniclerin global satışı 2.63 milyar ABD dolarının üzerindeydi9.

AB’de toplu arı ölümlerinin sebebi olarak görülen ve Aralık 2013 itibarıyla tarafından üç yıllığına yasaklanan üç neonikotinoitten biri Syngenta’nın thiamethoxam aktif maddesi (diğer ikisi and imidacloprid ve clothianidin Bayer tarafından üretiliyor). Avrupa Gıda Güvenliği Otoritesi (EFSA) bu süreyi bir değerlendirme yaptığı için uzattı, değerlendirmesini 2016 sonunda bitirmesi bekleniyor.

Türkiye’de Syngenta websayfasında thiamethoxam aktif maddesi içeren 5 ürünün satışı yapıldığı görülmekte.

ABD’de ve 120’ye yakın ülkede yüzlerce tarımsal ürünün üretiminde neonicotinoid grubu pestisitler kullanılmakta10.

3.Golden Rice (Altın Pirinç)

Golden Rice kendi başına bir yazıyı hak ediyor; ama kısaca özetlemek gerekirse, özellikle üçüncü dünya ülkelerindeki vitamin A eksikliğini gidermek amacı öne sürülerek, 1990’dan beri genetik müdahaleyle beta karoten miktarını artırılmaya çalışılan ve henüz ticareti yapılmayan bir pirinç. Golden Rice’taki beta karoten miktarı ve yapısı hakkında çok sayıda teknik sorunun yanında insan sağlığına ve çevreye verebileceği zararlar hakkında da ciddi endişeler var11.

2001’de Golden Rice “mucitleri” Golden Rice teknolojisinin tüm haklarını Syngenta’ya devrettiler. Syngenta, her ne kadar 2004’te Golden Rice’ı ticari amaçlarla kullanmayacağını açıklamış ve Golden Rice geliştirilmesine destek veren tek kurum olmasa da (Rockefeller Foundation, Bill and Melinda Gates Foundation, IRRIve başka kurumlar) 12 tüm ticari hakları elinde tutuyor. Çinli Chemchina tarafından satın alınma ihtimalinin çok yüksek olduğu bu günlerde, Golden Rice meselesi de ayrı bir endişe kaynağı.

CHEMCHINA – ADAMA

Chemchina, bünyesinde petrol işleme, pestisit ve lastik kauçuk şirketleri bulunduran, Fortune Global 500 listesinde 234 numarada olan bir devlet şirketi. 2015’te 45 milyar ABD doları geliri ve 140,000’den fazla çalışanı ile Çin’in en büyük kimya şirketi Chemchina geçen yılPirelli’yi 7.1 miyar Euro’ya satın aldı.

1945 yılında İsrail’de kurulan Adama pestisit şirketinin %60’ı 2011’de Chemchina tarafından satın alındı. Temmuz 2014’te Chemchina geriye kalan %40’ını almak üzere anlaştı, anlaşmanın 2017’nin ilk yarısında imzalanması bekleniyor. Ayrıca Chemchina Eylül 2016’da Adama’yı sahip olduğu bir diğer daha küçük Çin pestisit şirketi Sandona’ya satacağını ve böylece Adama’nın Çin piyasasına entegrasyonunu hızlandıracağını açıkladı13. Adama’nın gelirinin %92’si pestisit üretiminden, %8’i lycopene üretiminden kaynaklanıyor14.Adama’nın başarısının sırrı patent süresi geçmiş kimyasal aktif maddelerin biri ya da birkaç tanesinin bir arada olduğu pestisitler.

Türkiye’de Adama Turkey Haziran 2014’te kuruldu. Sitesinde İsrail’de üretilen ve ithal edilen 60 ürünün satışı yaptığını belirtiyor, bunlardan üçü glifosat aktif maddesini, diğer üçü tanesi de AB’de yasaklanan neonicotinoid grubundan imidacloprid aktif maddesini içeriyor.

Bir önceki yazımda da belirttiğim gibi, bu anlaşma regülasyon ve rekabet kurulları tarafından onaylanır ve hissedarların oylamasından da geçerse,global pesitisit piyasasındaki pazar payını %20’den %24,1’e çıkaracak (2014 verileri pro forma). Diğer bir anlaşma (Monsanto-Bayer) gerçekleşmediği takdirde de pestisitte bir numaradaki yerini, pazar paıyını arttırmış olarak koruyacak ve buna ek olarak patentsiz pestisit piyasasında da bir numaraya yerleşecek. Chemchina tohum üretmediği için tohum piyasasında payında bir değişiklik olmayacak. Anlaşma, ABD’de regülasyon kurulundan yeşil ışık aldı ancak Adama’nın gelirinin en büyük kısmını elde ettiği (yaklaşık %37) ve Syngenta’nın zaten çok güçlü olduğu AB’deki regülasyon kurullarına takılması yüksek bir olasılık.