Yerküre İkliminde Son 1000 Yılda (Orta, Yeni ve Yakın Çağlarda) Gözlenen İklim Değişiklikleri – Prof. Dr. Murat Türkeş

Yeşil Gazete’de başlattığımız “İklim Değişikliği Bilimi” köşesinde, özgün bilimsel makalelerin yazarları tarafından Yeşil Gazete için kısaltılmış özetlerine ve yine özgün değerlendirme yazılarına yer veriyoruz.

Bu haftaki yazımız Prof. Dr. Murat Türkeş’ten.

***

Şekil 1: İsviçre Alplerindeki Rhone vadi buzulunun Küçük Buzul Çağı sonundan (1850) günümüze kadarki evrimi. (Kaynak: www.ethlife.ethz.ch/archive_articles/100607_Gletscher_su/index_EN)

Bu çalışma, Yerküre’nin 4.6 milyar yıl uzunluğundaki jeolojik ve iklim tarihinin yaklaşık son 10,000 yılına karşılık gelen Holosen devresinin ve onun yaklaşık son 1000 yıllık (En Geç Holosen) bölümünde, Avrupa ve Anadolu’daki iklim değişikliklerinin bölgesel ve zamansal karşılaştırmalı kısa bir bireşimini yapmayı amaçlar. Küresel iklim, başlangıcından beri tüm alan ve zaman ölçeklerinde değişme eğiliminde olmuştur. Biz insanlar, yaklaşık 2.6 milyon yıl uzunluğundaki son jeolojik devir Kuvaterner’in günümüze yakın yaklaşık 11, 000 yıl uzunluğundaki bölümüne karşılık gelen ve Pleyistosen dönemindeki buzularası çağların sonuncusu olarak da kabul edilen Holosen evresinde yaşamaktayız. Pleyistosen buzullaşmasının en iyi bilineni, en şiddetli zamanı yaklaşık 20-22 bin yıl önce oluşan ve ‘Son Buzul Çağı Maksimumu’ (LGM) olarak adlandırılan en sonuncusudur. Son buzul çağında, buzul kalkanları yüksek enlemlerdeki anakaraların çoğunluğunu kaplamış ve Kuzey Amerika, Avrupa ve Asya’nın topografik olarak elverişli olduğu bölgelerinde yaklaşık 40° enlemine kadar güneye yayılmıştır. Aynı dönemde dağlık alanlarda (örn. Alpler’de, Türkiye’de Doğu Karadeniz ve Toroslar gibi yüksek sıra dağların ve Uludağ, Erciyes, Ağrı, Süphan, Cilo, vb. yüksek tek dağların doruklarında) Alpin vadi buzulları ve takke buzulları da, alansal ve hacimsel olarak büyümüş, dağın ve kalıcı kar sınırının yükseltisine uygun olarak bugünkünden yüzlerce metre aşağılara kadar inmiştir (Şekil 1).

Holosen’in son bin yılı (MS 1000-2000), özellikle KYK açısından en çok sayıda ve yüksek doğruluklu geçmiş dolaylı iklim kaydının bulunduğu dönemdir. Ağaç halkaları, göl ve deniz çökeltileri, buz karotları, mağara damlataşları gibi dolaylı kayıtlar, geçmiş iklim değişiklikleri konusunda çok yararlı bilgiler sunmaktadır (Şekil 2). Var olan tüm dolaylı iklim rekonstrüksiyonları yaklaşık olarak milattan sonra 900 – 1450 yılları arasında (10. yy – 14. yy ortası) egemen olan görece ılıman koşulları (‘Ortaçağ Sıcak Anomalisi’), milattan sonra yaklaşık 1450 – 1850 yılları arasında (15. yy ortası – 19. yy ortası) egemen olan bir soğumanın (‘Küçük Buzul Çağı’) izlediğini gösterir (Şekil 2). Burada özetle açıklanan bu değişikliklerin genliği ve oluşma zamanı, farklı iklim rekonstrüksiyonları arasında kuvvetli bir değişiklik sergilemesine karşın, tüm dolaylı iklim rekonstrüksiyonlarının mutlak maksimumu 20’nci yüzyıldadır (Şekil 2).

Şekil 2: ‘Ortaçağ Sıcak Dönemi’ ve ‘Küçük Buzul Çağı’ iklimlerinin türdeş olmayan doğasının, KYK ortalama yüzey sıcaklıklarının rekonstrüksiyonunda kullanılan çeşitli dolaylı iklim kayıtlarınca temsil edilen geniş izgeli değerleri yardımıyla gösterimi (Jansen ve ark. 2007’ye göre yeniden düzenlendi).

Günümüzde olduğu gibi, genel olarak Geç Holosen’de özel olarak da Orta, Yeni ve Yakın çağlarda da, iklim her yerde aynı yönde ya da aynı büyüklükte değişmiyordu (Şekil 2). Gerçekte, bazı bölgelerde, bazı yıllarda ya da dönemlerde 20’nci yüzyıl boyunca egemen olandan bile daha sıcak koşullar yaşanmıştır (örn. Jansen ve ark. 2007; Jones ve ark., 2006, 2008; vb.). Şekil 2’de yapıldığı gibi, birlikte kullanılarak nesnel bir karşılaştırması yapılan dolaylı ve güncel aletli kayıtlara dayanan birçok çalışmada aynı sonuca ulaşılmıştır: “Ortaçağ ısınması (‘Ortaçağ Sıcak Anomalisi’) ve genel olarak MS 1450 – 1850 dönemde onu izleyen soğuk koşullar (‘Küçük Buzul Çağı’), oluşum zamanlarının kesinliği ve bölgesel tutarlılığın açıklanması açısından türdeş değildir; alan ve zamandaki tutarlılığı çok değişkendir” (örn. Erinç, 1952; Erol, 1981; Erlat, 2010; Jansen ve ark. 2007; Jones ve ark., 2006, 2008; Kurter, 1991; Luterbacher ve ark., 2012; Mann, 2002a, 2002b; Roberts ve ark., 2012; vb.).

Şekil 3: Nar Gölü 18O kaydının (b), Alp buzullarının ilerleme ve gerileme kayıtları (a) ile Hindistan musonunun Umman Qunf Mağarası’ndan (c) ve Arap Denizi’nden (d) elde edilen dolaylı kayıtlarıyla karşılaştırılması (Jones ve ark., 2006, 2008).

Sonuç olarak, Ortaçağ Sıcak Anomalisi ve Küçük Buzul Çağı, küresel olarak eş zamanlı olaylar olarak görülmemelidir. Bu kapsamda, Orta Çağ ya da Yeni Çağdaki belirgin ve önemli tarihsel, sosyal ve ekonomik gelişmeleri, olayları ya da bunalımları (örn. Osmanlı İmparatorluğu’nda 17. yy’da, vb.) incelerken, konunun doğal ortam, ekosistem ve iklimdeki değişikliklerle bağlantısının kurulmasında, genel olarak Alpler ve Batı Avrupa bölgelerindeki iklim değişikliklerinin, Osmanlı İmparatorluğu dönemindeki Balkanlar, Anadolu ve Mezopotamya bölgelerine farklı yansıdığı ve farklı sonuçlar doğurduğu bilimsel gerçeği mutlaka dikkate alınmalıdır.

Prof. Dr. Murat TÜRKEŞ, İstatistik Bölümü Bağlantılı Orta Doğu Teknik Üniversitesi Öğretim Üyesi

(Yeşil Gazete)

Seçilmiş Kısa Kaynakça

Erinç, S. 1952. Glacial evidences of the climatic variations in Turkey. Geografiska Annaler 34: 89-98.

Erlat, E. 2010. İklim Sistemi ve İklim Değişmeleri. Genişletilmiş 2. Baskı, Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları No: 155: İzmir.

Erol, O. 1981. Quaternary pluvial and interpluvial conditions in Anatolia and environmental changes especially in south-central Anatolia since the last glaciation. In: Beitraege zur Umweltgeschichte des vorderen Orients, (W. Frey anad H.P. Uerpmann (Eds.), Reihe A, Naturwissenschaften 8: 101-109.

Jansen, E. et al. 2007. Palaeoclimate. In: Climate Change 2007: The Physical Science Basis. Contribution of Working Group I to the Fourth Assessment Reportof the IPCC [Solomon, et al. (Eds.)]. Cambridge University Press: Cambridge and New York, NY.

Jones, M.D., Roberts, C.N., Leng, M.J. and Türkeş, M. 2006. A high-resolution late Holocene lake isotope record from Turkey and links to North Atlantic and monsoon climate. Geology 34: 361-364.

Jones, M.D., Türkeş, M., Roberts, C.N. ve Leng, M.J. 2008. Nar Gölü Geç Holosen İzotop Kaydındaki Değişimler ile Kuzey Atlantik ve Muson İklimleriyle Bağlantıları. İçinde: Ulusal Jeomorfoloji Sempozyumu 2008 Bildiriler Kitabı, 418-429: Çanakkale.

Kurter, A. 1991. Glaciers of Middle East and Africa – Glaciers of Turkey. In: Satellite Image Atlas of the World, [R.S. Williams and J.G. Ferrigno (Eds.)], pp.1–30. USGS Professional Paper 1386-G-1.

Luterbacher, J. et al. 2012. The Climate of the Mediterranean Region. Elsevier Inc. DOI: 10.1016/B978-0-12-416042-2.00002-1

Roberts, N., Moreno, A., Valero-Garcés, B. L., Corella, J. P., Jones, M., Allcock, S., Woodbridge, J., Morellón, M., Luterbacher, J., Xoplaki, E., and Türkeş, M. 2012. Palaeolimnological evidence for an east-west climate see-saw in the Mediterranean since AD 900. Global and Planetary Change 84-85: 23–34.